AΔAMANTIOΣ KOΡΑΗΣ: ΜΕΓΑΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΟΣ ΚΑΙ ΦΩΤΙΣΤΗΣ ΤΟΥ ΓΕΝΟΥΣ Ή ΜΕΓΑΣ ΣΚΟΤΑΔΙΣΤΗΣ ΚΑΙ ΟΛΕΤΗΡΑΣ ΤΟΥ ΕΘΝΟΥΣ;

ΜΕΡΟΣ 4ον

5. ΠΕΡΙ ΠΑΠΙΣΜΟΥ, ΠΡΟΤΕΣΤΑΝΤΙΣΜΟΥ, ΕΒΡΑΙΩΝ ΚΑΙ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΩΝ.

α. Περί Παπισμού

Ο Κοραής, σε αντίθεση με όσα ισχυρίζονται οι οικουμενιστές πνευματικοί απόγονοί του:

1/. Φρονoύσε ότι Δυτική (παπική) και Ορθόδοξη Εκκλησία δεν είναι το ίδιο.

«Οι νόμοι μας δεν πρέπει να συγχωρώσιν εις κανένα να πλανά τους ομοθρήσκους μας, και να τους χωρίζη από την εκκλησίαν μας. Όστις από τους αποστόλους της Ρώμης (ΣΣ: Εννοεί τον Πάπα και τους παπικούς), τολμήση του λοιπού να σύρη με απάτην εις την Εκκλησίαν του, Γραικούς της Ανατολικής εκκλησίας, πρέπει να εξορίζεται αδυσωπήτως από την Ελλάδα» (Προλεγόμενα στους Αρχαίους Έλληνες συγγραφείς (Αριστοτέλους Πολιτικών τα Σωζόμενα, 1821), τ. Β’, σ. 732).

«Μανίαν τόσον σφοδράν, ώστ’ ενόμιζαν, και νομίζουν ακόμη σήμερον, οι εχθροί του Ιησού Ιησουΐται την επιστροφήν ενός Γραικού εις την εκκλησίαν των πολύ πλέον αξιόμισθον έργον παρά να κατηχήσωσι δέκα Τούρκους, ή δέκα ειδωλολάτρας. Το πράγμα ήθελ’ είσθαι πολύ δυσκολώτερον, αν έζη ο πάππος μου˙ πώς ήτο δυνατόν να με παραδώση εις χείρας Ιησουϊτών, ο Αδαμάντιος Ρύσιος, όστις συνένταξε ποίημα ολόκληρον δια στίχων Ιαμβικών κατά των καταχρήσεων του Παπισμού, επιγραφόμενον, Λατίνων θρησκείας έλεγχος, εις 36 κεφάλαιο, κ’ εφρόντισε να τυπωθή εις το Αμστελόδαμον (ΣΣ: Άμστερνταμ) δια να το μοιράζη δωρεάν δωρεάν εις τους ομογενείς του, ως προφυλακτικόν κατά της παπικής μανίας φάρμακον. (Αυτοβιογραφία Κοραή Τόμος Α΄, Σελ. ιδ΄).

2/. Χαρακτήριζε τον Παπισμόν ως αίρεση.

«…Ουδ’ εγώ, φίλε, διστάζω περί τούτου. Εξεναντίας είμαι πληροφορημένος, ότι η εκκλησία της Ανατολής φρονεί και πιστεύει ασυγκρίτως ορθότερα παρά την Δυτικήν. Όσα κι αν ήταν η διαφθορά της εκκλησιαστικής ιεραρχίας, δεν μπορούσε να συγκριθεί με τις «φριχτές» καταχρήσεις της παπικής αυλής,  και ότι αι δεισιδαιμονίαι μας, αν εισέβησαν τινές και εις ημάς, δια την μακράν δουλείαν και την αχώριστον αυτής απαιδευσίαν, λογίζονται σταλαγμοί τινές ολίγοι προς ωκεανόν, παραβαλλόμεναι με τας παντός είδους δεισιδαιμονίας και καταχρήσεις της Παπικής αιρέσεως..». (Περί των ελληνικών συμφερόντων διάλογος δεύτερος,  σ. 432-433).

Σε πολλές ιδιωτικές επιστολές του από το Παρίσι, ο Πάπας χαρακτηρίζεται «παπίδιον» και «ηλίθιος».

Ερώτημα προς τους σύγχρονους Κοραϊστές «θεολόγους» και εκπαιδευτικούς:

Διδάσκετε στους Ελληνόπαιδες την άποψη του Κοραή, ότι ο παπισμός είναι αίρεση και ΟΥΔΕΜΙΑΝ σχέση έχει με την Ορθοδοξίαν;  

Θα εκπλαγούμε εάν πληροφορηθούμε ότι έστω και μία δράκα από το σύνολον των θεολόγων και εκπαιδευτικών της Ελλάδος, πράττει κάτι τέτοιο, δηλαδή διδάσκει περί τούτου, τους Ελληνόπαιδες …

3/. Θεωρούσε ότι συνιστά μωρίαν, η ελπίς όσων πιστεύουν στην Ένωση Ορθοδοξίας-Παπισμού, όσον ο πάπας δεν εγκαταλείπει την εξουσιομανίαν του.

α/. «Είναι μωρία η ελπίς τοιαύτης ενώσεως, ενόσω ο Πάπας ισχυρίζεται ότι κρατή ενωμένα δύο πράγματ’ ασυμβίβαστα, την ποιμενικήν ράβδον του Χριστού, και των κοσμικών ηγεμόνων το σκήπτρον. Χάσμα μέγα έγινε μεταξύ των Ανατολικών και των Δυτικών χριστιανών η τερατώδης αύτη σύγχυσις της πνευματικής και κοσμικής εξουσίας˙ χάσμα όμως, το οποίον δεν εγέννησεν, ουδ’ έπρεπε να γεννήση εις τας ψυχάς των Ανατολικών έχθραν κατά των Δυτικών, οποίαν έδειξαν ούτοι κατ’ αυτών». (Ξενοφώντος Απομνημονεύματα και Πλάτωνος Γοργίας, σ. 351).

β/. Εκ των επιστολών του και όχι μόνον, συνάγεται πως ο Κοραής επίστευε ότι:

-Το Σχίσμα έγινε με υπαιτιότητα των Δυτικών.

-Οι παπικοί μισούσαν τους Ορθόδοξους και όχι το αντίθετο.

4/. Ετάσσετο κατά της λειτουργίας  παπικών Ταγμάτων στην Ελλάδα.

«…η τιμή της [της προστασίας του Πάπα] είναι να μας γεμίση την Ελλάδα από σχεδόν εκατό τάγματα μοναχών αγνώστων και εις την αρχαίαν και εις την σημερινήν Ανατολικήν εκκλησίαν»...(Ξενοφώντος Απομνημονεύματα και Πλάτωνος Γοργίας,  σ. 352).

Εάν ο μέλλων να βασιλεύση ήναι της δυτικής εκκλησίας, να μη συγχωρήση ποτέ εις τα πολυπληθή μοναστικά των δυτικών τάγματα, και εξαιρέτως του φαρισαϊκού των Ιησουϊτών τάγματος την είσοδον της Ελλάδος˙ ουδ’ ιερείς δυτικούς να εμβάση εις αυτήν πλειότερους, παρά όσοι αρκούν αν υπουργώσιν εις τας εκκλησίας των ολίγων ομογενών και συμπολιτών μας δυτικών χριστιανών. (Περί των ελληνικών συμφερόντων διάλογος δεύτερος. σ. 424 ).

5/. Ετάσσετο κατά της επιλογής ως βασιλέως της Ελλάδος, προσώπου παπικού θρησκεύματος

«Προτιμά [ο Πάπας] να εξαλειφθώσιν ολότελ’ από το πρόσωπον της γης, ή καν να τουρκίσωσιν όλοι οι Γραικοί, παρά να ζώσι χριστιανοί μη γνωρίζοντες αυτόν κεφαλήν της εκκλησίας των. (…) εύχεται και τρέφει την ελπίδα να υποταχθώσι καν εις τοιούτον ηγεμόνα, οποίος να κατακαλύψη την Ελληνικήν γην από τους Ιησουΐτας του. Δια τούτο, κρίνω αναγκαίον να εμποδισθή ρητώς με συνθήκην τούτο το κακόν, αν ο ηγεμών ήναι τέκνον της δυτικής εκκλησίας. (Περί των ελληνικών συμφερόντων διάλογος δεύτερος, σ. 425).

Των Ανατολικών την θρησκείαν χρεωστεί να πρεσβεύη όστις επιθυμεί να βασιλεύη εις την Ελλάδα.(Περί των ελληνικών συμφερόντων διάλογος δεύτερος, σ. 426).

β. Οι απόψεις του για τον Προτεσταντισμόν.

1/. Ο Κοραής:

α/. Δεν ήταν Ορθόδοξος Χριστιανός. Ήταν κατ’ όνομα μόνον Χριστιανός. Επίστευε στον απογαλακτισμόν της Ελλαδικής Εκκλησίας από το Πατριαρχείον Κωνσταντινουπόλεως, καθ’ όσον ισχυρίζετο ότι το Πατριαρχείον αποτελούσε εργαλείον στα χέρια των Οθωμανών, προς όφελος των ιδίων και  κατά της Ελληνικής ανεξαρτησίας. ΄Ολες οι διακηρυχθείσες θέσεις και διατυπωθείσες απόψεις του, περί της Ορθόδοξης εκκλησίας και των λειτουργών της (Επολέμησε σφοδρώς τον μοναχισμόν και τους μοναχούς, αγνόησε προκλητικώς την τάξη των κληρικών και αποσιώπησε τον διαχρονικόν και ηγετικόν/Εθναρχικόν ρόλον  της εκκλησίας στον αγώνα της Εθνικής ανεξαρτησίας), καταδεικνύουν σαφέστατα την Προτεσταντικήν ιδεολογίαν του.

β/. Μελέτησε την Αγία Γραφή και κατέληξε στο αλαζονικό συμπέρασμα «να μένη πάντοτε εις τας σταθεράς και αμετακινήτους αρχάς της χριστιανικής πίστεως, υπηγορευμένες από τον ορθόν λόγον και σφραγισθείσας από την αποκαλυφθείσαν θρησκείαν, και ο κόσμος όλος ήθελε κρίνει το εναντίον», χωρίς ποτέ να αποδεχθεί την Θεοπνευστία και Αυθεντία της Αγίας Γραφής, την Πατερική γραμματεία την οποίαν χρησιμοποιούσε επιλεκτικώς, χωρίς ποτέ να ομολογήσει, όπως έπρατταν και οι Προτεστάντες της Δύσεως, ότι ο Τριαδικός Θεός είναι ο μόνος αληθινός Θεός.

γ/. Ανεφέρετο αορίστως στην αλήθειαν της Αγίας Γραφής, ερμηνεύοντας τα χωρία που επεκαλείτο, ορθολογιστικώς, κατά την δοκησισοφίαν του, όπως ακριβώς έκαναν και εξακολουθούν να κάνουν σήμερα οι Παπικοί, κυρίως όμως οι προτεστάντες!

δ/. Προέβη σε σφοδρή επίθεση, κατά της ιστορικής παραδόσεως, γύρω από το Άγιον Φώς και διετύπωσε απόψεις και χαρακτηρισμούς κατά του Αγίου Φωτός, που συμφωνούσαν απολύτως με εκείνες των προτεσταντών, όπως:

«...Θαύμα αισχροκέρδειας, μηχανουργήματα λαοπλάνων ιερέων» και «ψευδοκαταίβατα φώτα της Ιερουσαλήμ» και

«Αναίσχυντη θαυματοποιΐα και πλάσμα του μεσαίωνα, κατασκευασμένο από σκοταδιστές Καπουτσίνους».

Korais was a Greek Orthodox in name only. In reality he was a fierce critic of the Ecumenical Patriarch of Constantinople, considering it as a useful tool in the hands of the Ottomans against the Greek independence. So, later, he was one of the supporters of the new established Church of Greece.

He was also critic of the monasticism, the ignorance of the clergy, and practices like that of «Holy Fire». He was a supporter of religious freedom, empiricism, rationalism and tolerance. He set himself in opposition to the metaphysical ideals of Greek custom and sought to mould Greek Orthodoxy towards a more syncretic religious basis, in order to bring it under the auspices of liberal thought and government.1

ε/. Ζώντας από νεαράς ηλικίας στο προτεσταντικόν περιβάλλον της Ευαγγελικής σχολής της Σμύρνης και στην συνέχεια στην Προτεσταντικήν Ολλανδία, απέβαλε κάθε ένδυµα ορθοδοξίας από την προσωπική του ζωή, καταργώντας τον τακτικό Κυριακάτικον εκκλησιασµόν του, την νηστεία του, την εν γένει πνευµατική του ζωή και συναναστρεφόµενος κυρίως µε Προτεσταντες, κατέληξε, παρά την πολύπλευρη κοσμική µόρφωσή του, πνευµατικό ναυάγιο και, όπως ήταν αναµενόµενο, ένας φυ­σιω­µέ­νος διαφηµιστής του «Διαφωτισµού».  

στ/. Από ένας χλιαρός και κατά συνθήκην αυτοαποκαλούμενος Χριστιανός, της καθ’ ημάς Ανατολής, κατέληξε να γίνει ένας φανατικός Ευρωλάγνος προτεστάντης που απέκρυπτε τον φανατισμόν του, όπισθεν μιας ευσεβίστικης ρητορικής, ορθολογιστικής ηθικολογίας, δοξόσοφης θεωρήσεως του Χριστιανισμού  και αυθαίρετων ερμηνευτικών σχολίων της Αγίας Γραφής (Κυρίως της Καινής Διαθήκης, αποσιωπώντας την Παλαιάν Διαθήκην ή χρησιμοποιώντας χωρία της, επιλεκτικώς).

2/. Με βάση τις αρνητικές θέσεις του, τόσον για την Παραδοσιακή Ορθόδοξη Πίστη, όσον και τον Παπισμόν (ΣΣ: Τον ανιστορήτως και αντι-αγιογραφικώς αναφερόμενον ως Καθολικισμόν ή Ρωμαιοκαθολικισμόν), τον οποίον θεωρούσε εχθρόν του Προτεσταντισμού, καταλήγουμε στα εξής αρχικά συμπεράσματα, τα οποία συνεκτιμώμενα, προσδιορίζουν και την νέαν προτεσταντικήν του ταυτότητα. Συγκεκριμένως ο Κοραής:

α/.  Αντικατέστησε βασικές τελολογικές αρχές της Ορθοδοξίας, με καθαρώς προτεσταντικά ηθικολογικά και ευσεβίστικα ιδεολογήματα, ήτοι :

1//. Την κάθαρση της καρδίας δια της χρεωκοπημένης πλέον φιλοσοφικής ηθικής,

2//. Τον φωτισμόν της καρδίας δια του ετοιμοθανάτου μεταφυσικού φωτισμού της διανοίας και

3//. Την προ του θανάτου θέωσιν δι’ ουδενός.

«Απέστειλεν δηλαδή την Ορθοδοξίαν εις την ειδωλολατρίαν των αρχαίων Ελλήνων όπως εύρη τα τετριμμένα θεμέλια, άτινα είχον ήδη εύρει οι Φράγκοι ακολουθούντες τον Αυγουστίνον».2

β/. Μετέτρεψε σταδιακώς, την αρχικώς πλαδαρή χριστιανική πίστη του, λόγω των καθημερινών συναναστροφών του με αιρετικούς, στο εξωτερικόν, σε μία μορφή προτεσταντικής εθελοθρησκείας, µε αποτέλεσµα να καταδικάσει τον Ελληνισµόν, επί δύο αιώνες, μαζί µε τους διαχρονικούς οµοϊδεάτες του, σε κατάσταση δουλικής πολιτικής εξαρτήσεως, θρησκευτικού μετασχηματισμού της Ορθοδόξου Πίστεως  και αδιάκριτου πολιτιστικού μιμητισμού της Δύσεως, η οποία εξακολουθεί μέχρι και σήμερον, να «κατατρώγει τα σωθικά» του Ορθόδοξου Ελληνισμού.  

γ/. Απέβη ο ίδιος, ένας αιρετικός δοξόσοφος, χαρακτηριζόμενος από εωσφορικήν αλαζονείαν, ένας προτεσταντικός λύκος με δοράν χριστιανικού προβάτου, αμετανόητος πολέμιος της Ορθοδοξίας και της ιστορικής συνεχείας του Ελληνισμού.

γ. Περί Εβραίων και μουσουλμάνων

Ως προς το ζήτημα της ρυθμίσεως της θέσεως των μουσουλμάνων και Εβραίων μέσα στην ελληνική επικράτεια, ο Κοραής, θεωρούσε πως ήταν εθνικά επιζήμια η απροϋπόθετη ένταξή τους στην νεοσύστατη Ελληνική πολιτεία. Τον Κοραή δεν τον αφήνει αδιάφορο και η δράση των ξένων ιεραποστολικών ομάδων και του προσηλυτιστικού τους έργου. Έτσι προτείνει την διά νόμου υπαγωγή όλων σχεδόν των δραστηριοτήτων των εν Ελλάδι δραστηριοτήτων των ετεροδόξων, υπό τον προληπτικό έλεγχο του Λειτουργοῦ τῆς Δημοσίας παιδείας.

Ως ετεροδόξους, ο Κοραής θεωρεί σχεδόν αποκλειστικώς και μόνον τους Παπικούς, ενώ σκοπίμως και τεχνιέντως αποφεύγει να κατονομάσει, ως επικίνδυνους ετεροδόξους, τους προτεστάντες.

Με αυτές τις προϋποθέσεις, το ενδιαφέρον του για την προστασία της Ορθοδόξου Εκκλησίας από την εις βάρος της προσηλυτιστική δράση (sic), δεν εξηγείται παρά από την «[...] ισχυρή επίδραση που είχε δεχθεί από το έντονα εχθρικό κλίμα κατά της ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας[...]που την εποχή εκείνη επικρατούσε στην Γαλλία[...]».3

«οἱ Τούρκοι, μαθημένοι νὰ μᾶς δεσπόζωσι, χρειάζονται μακρότερον χρόνου διάστημα ν' ἀπομάθωσι τὴν δεσποτείαν. Ἂν τοὺς δώσῃς πάραυτα τὴν ἰσονομίαν, ἀντὶ νὰ σβέσῃς, θέλεις διεγείρειν εἰς τὰς ψυχάς των τὴν ἐπιθυμίαν τῆς προτέρας ἀνομίας... Τῶν Ἰουδαίων πάλιν τὸ πρὸς ἡμᾶς μῖσος, ἂν καὶ γεννημένον ἀπὸ αἰτίας ὄχι διόλου ὁμοίας, ὁμοιάζει, ἢ μᾶλλον ὑπερβαίνει καὶ αὐτὸ τὸ Τουρκικὸν μῖσος...».4

2/. «Των Ιουδαίων και των Τούρκων ο θεός είναι αναμφιβόλως ανώτερος του Διός των Αθηναίων και των λοιπών Ελλήνων, επειδή είναι ο αυτός και των Χριστιανών ο θεός˙ αλλ’ ούτε οι Τούρκοι εμπορούν να συντάξωσιν αυτοί καθ’ αυτούς εύνομον πολιτείαν, ενόσω πιστεύουν τον Μωάμεθ, ούτε οι Ιουδαίοι, ενόσω πείθονται εις τας Ταλμουθικάς μυθολογίας των Ραββίνων. Μόνη λοιπόν, η χριστιανική θρησκεία συμβιβάζεται με κοσμικήν εύνομον πολιτείαν». (Περί των ελληνικών συμφερόντων διάλογος δεύτερος, σ. 431).

Άρα ο Κοραής, θεωρούσε ότι η Χριστιανική θρησκεία είναι ανώτερη της λεγομένης πατρώας του Διός, των αρχαίων ελληνικών θεών (παγανισμού), αλλά και της Εβραϊκής Ταλμουδικής Μυθολογίας..

3/. Ο Αδαμάντιος Κοραής ζητούσε, η Εβραϊκή γλώσσα να διδάσκεται και στα Γυμνάσια. Ο ίδιος, απαιτούσε από τους υποψηφίους Αρχιερείς, και την ακριβή γνώση της αρχαίας Ελληνικής, της λατινικής και της Εβραϊκής γλώσσης:

«Παρά την ακριβή γνώσιν της Ελληνικής γλώσσης οι Αρχιερείς χρεωστούν να γνωρίζωσι και την Λατινικήν γλώσσαν δια τους γράφοντας εις αυτήν δυτικούς Πατέρας της Εκκλησίας και ακόμη, αφού τα Γυμνάσιά μας πλουτισθώσιν από διδασκάλους Ασιανών γλωσσών, και την Εβραϊκήν, δια την γραμμένην εις ταύτην την γλώσσαν και όχι πάντοτε ορθά μεταφρασμένην από τους Εβδομήκοντα Παλαιάν Γραφήν» (Αδ. Κοραή, Σημειώσεις εις το προσωρινόν πολίτευμα της Ελλάδος του 1822 έτους. Έκδοσις Θ. Βολίδου, Αθήναι 1933, σελ. 61).

Ερώτημα: Γιατί ο Κοραής ζητούσε επιμόνως, την διδασκαλίαν της Εβραϊκής και λατινικής γλώσσης, από μαθητές, φοιτητές, ιερείς και αρχιερείς;

Απάντηση: Προκειμένου οι ασχολούμενοι ή οι προτιθέμενοι να ασχοληθούν εμβριθώς, με την μελέτην της Παλαιάς Διαθήκης, την Αυθεντικότητα και Θεοπνευστία της οποίας, ουσιαστικώς και ο ίδιος απέρριπτε ή απεδέχετο μερικώς (απεδέχετο την αυθεντικότητα δι’ωρισμένα μόνον βιβλία και αυτά ορθολογιστικώς ερμηνευμένα, ενώ απέρριπτε την θεοπνευστία της), να προβληματισθούν με τα «λάθη» ή τις «διαφορές» που θα ανεκάλυπταν, συγκρίνοντας τα χωρία των Λατινικών κειμένων ή Ιουδαϊκών (Μασοριτικά κείμενα) που μελετούσαν, με τα αντίστοιχα της Ελληνικής μεταφράσεως των Ο΄, της οποίας την Αυθεντικότητα και Θεοπνευστία, απεδέχετο και είχε επιβεβαιώσει δια των Οικουμενικών Συνόδων, η Ορθόδοξη Εκκλησία.

Με άλλα λόγια, μετά το στάδιον της πιθανώς δημιουργηθησόμενης αμφιβολίας, των τοιούτων μελετητών ή ερευνητών, για την Αυθεντικότητα και Θεοπνευστία της Αγίας Γραφής, να ακολουθήσει η αμφισβήτηση και στην συνέχεια η πιθανή απόρριψη αμφοτέρων (Αυθεντικότητος, Θεοπνευστίας), με πιθανώτατη τελική κατάληξη, τον απογαλακτισμόν από την Ορθόδοξη Παράδοση περί της Αγίας Γραφής ή την ταύτιση με τις προτεσταντικές ορθολογιστικές αντιλήψεις και ερμηνείες !!!

 Λίγο αργότερα, ο Γ. Ριζάρης συντάσσοντας κατά το 1840 την διαθήκη του απαιτούσε και αυτός, στην υπ' αυτού ιδρυόμενη Εκκλησιαστική Σχολή, να διδάσκεται και η Εβραϊκή γλώσσα, πράγμα το οποίον ετηρήθη πιστά μέχρι το 1917 στην Ριζάρειο Σχολή (Βλέπε Β. Βέλλα, Γραμματική της Εβραϊκής γλώσσης, Αθήναι 1959, σελ. 7-8).

*

Αν και ο Κοραής, όπως προαναφέρθηκε, δεν εδιώχθη από την επίσημη Ελλαδική Εκκλησία, για τους λόγους που έχουμε προαναφέρει, μετά τον θάνατόν του, Ορθόδοξοι διανοούμενοι και ιερωμένοι εξαπέλυσαν μια σφοδρή σε ένταση και μακράς διαρκείας επίθεση, εναντίον των ιδεών του.  Οι κατηγορίες εναντίον του, βάσιμες και απολύτως αιτιολογημένες, ιστορικώς και αγιογραφικώς, επικεντρώθηκαν σε δύο κυρίως θέματα, το γλωσσικό και το θρησκευτικό, καταδεικνύοντας έτσι την φανερή προσπάθεια του Κοραή, να κλονίσει τα θεμέλια της ελληνορθόδοξης παραδόσεως.

Συνεχίζεται

                                                                                                                                         

---

1 Adamantios Korais - Wikiwand, www.wikiwand.com/en/Adamantios_Korais

2 π. Ι. Ρωμανίδης, Το προπατορικόν αμάρτημα, Δόμος, Αθήνα 1989, σ. λε΄.

3 Μανίκας, Κωνσταντίνος (2002). Σχέσεις Ορθοδοξίας και Ρωμαιοκαθολικισμού στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια της Επαναστάσεως (1821–1827). Αθήνα: Εκδόσεις Σταμούλη, σ.61, υποσ. 58 και σελ. 67-69.

4 Μανίκας, σ.61, υποσ. 58 και σ. 62 υποσ. 59.