Η ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΣΤΟΝ ΑΓΩΝΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ (1453-1821)1

ΜΕΡΟΣ 5ο

Β. 16ος αιώνας (ΟΙ ΑΤΕΛΕΙΩΤΕΣ ΘΥΣΙΕΣ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ) [Συνέχεια 4ου μέρους]

2. Παιδεία- Εκπαίδευση- Εθνική Διαπαιδαγώγηση (Συνέχεια 4ου μέρους)

στ. Η Σύνοδος του 1593

Ο Πατριάρχης Ιερεμίας Β΄ ο Τρανός, τον Φεβρουάριο του 1593 συγκαλεί σύνοδο όπου μεταξύ άλλων αποφασίζεται, οι ορθόδοξοι μητροπολίτες που ήταν στην δικαιοδοσία τού Οικουμενικού Πατριαρχείου να ιδρύσουν σχολεία, προς διδαχήν των «θείων και ιερών» γραμμάτων στην περιφέρειά τους, με δική τους φροντίδα και δαπάνη.

Σύμφωνα με την απόφαση της Συνόδου,  «έκαστον επίσκοπον εν τη αυτού παροικία φροντίδα και δαπάνην την δυναμένην ποιείν, ώστε τα Θεία και Ιερά γράμματα δύνανται διδάσκεσθαι βοηθείν δεν κατά δύναμιν τοις εθέλουσι διδάσκειν και τοις μαθείν προαιρουμένοις εάν των επιτηδείωνχρείαν έχωσι».

Από την εποχή αυτή, γενικεύεται η ίδρυση σχολείων και διαχέεται η παιδεία έξω από τα όρια της αρχιεπισκοπής Κωνσταντινουπόλεως. Στην σύνοδο ήταν παρών ο Μελέτιος Πηγάς, τότε Πατριάρχης Αλεξανδρείας που εξέφραζε και την γνώμη των Ιωακείμ Αντιοχείας και Σωφρονίου Ιεροσολύμων.

Η απόφαση αυτή ΔΕΝ είχε άμεσα και θεαματικά αποτελέσματα, ωστόσο η σημασία της έγκειται στο ότι η ηγεσία της Εκκλησίας αναλάμβανε και επισήμως την εποπτεία της εκπαιδεύσεως των υπόδουλων Ελλήνων και από τότε άρχιζε η συστηματική προσπάθεια για την ανάπτυξη της παιδείας.

Η ανάγκη της εκκλησίας να μάθουν γράμματα οι κληρικοί και οι ιεροψάλτες, η συνέχιση της υστερορωμαίϊκης (υστεροβυζαντινής) παραδόσεως και η πίστη ότι η παιδεία ήταν αναγκαία για να διατηρηθεί η θρησκευτική και εθνική συνείδηση, επέβαλαν την λειτουργία σχολείων. Όμως, οι συνθήκες δουλείας που επικρατούσαν, η αμάθεια του λαού, η έλλειψη πόρων, η έλλειψη δασκάλων και κυρίως ο αγώνας για επιβίωση, δεν βοήθησαν την απόφαση του Πατριαρχείου, αφού μέχρι τα μέσα σχεδόν του 17ου αιώνα ελάχιστα σχολεία λειτούργησαν και αυτά στο πλαίσιο της ενορίας.

Στα ενοριακά αυτά σχολεία διδάσκονταν ανάγνωση και γραφή, τα λεγόμενα κολλυβογράμματα, και τα παιδιά μάθαιναν να διαβάζουν από την Οκτώηχο, το Ψαλτήρι, το Ωρολόγιο και άλλα εκκλησιαστικά βιβλία. Ο κύριος σκοπός των ενοριακών σχολείων ήταν να καταρτήσουν ιερείς και ψαλτάδες, όπως φανερώνει άλλωστε και το δίστιχο από τα κάλαντα:

«Κι αν έχεις γιό στα γράμματα, βάλτον και στο ψαλτήρι, του χρόνου σαν και σήμερα να βάλει πετραχήλι».

ζ. Πελοπόννησος, πρώτη Τουρκοκρατία (1466-1684)

1/ Η κυριαρχία των Ελλήνων/Ρωμαίων/Ρωμηών (Βυζαντινών) στην Πελοπόννησο δεν έμελλε να διαρκέσει πολύ. Οι Οθωμανοί με επικεφαλής τον Μουράτ Β΄ εξεστράτευσαν εναντίον του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου την άνοιξη του 1446. Το Δεκέμβριο του ιδίου έτους, μετά από μια άνιση αναμέτρηση, εξαιτίας της αριθμητικής υπεροχής των τουρκικών στρατευμάτων, ο Μουράτ κατέλαβε την Κόρινθο και προχώρησε χωρίς δυσκολία προς την Πάτρα. Ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος κατέστη φόρου υποτελής και ο Σουλτάνος άφησε την Πελοπόννησο, παίρνοντας μαζί του χιλιάδες αιχμαλώτους. Η Τουρκοκρατία στην Πελοπόννησο είχε ήδη αρχίσει.

2/ Πνευματικά κέντρα Πελοποννήσου

Ξεκινώντας την περιήγησή μας στα πνευματικά –μοναστικά κυρίως κέντρα της Πελοποννήσου, θα ήταν παράλειψη να μην αναφερθούμε πρωτίστως στον Μυστρά .

Γνωστή εδώ είναι η δράση του μεγάλου νεοπλατωνικού φιλοσόφου Γεώργιου Γεμιστού Πλήθωνος, ο οποίος και ίδρυσε φιλοσοφική σχολή και επηρέασε με την διδασκαλία του την νεοελληνική σκέψη ακόμα και στα χρόνια της.

Η επελθούσα φραγκοκρατία και η ανάδειξη του Μυστρά ως νέου κέντρου της περιοχής, αλλάζει τον θρησκευτικό και πολιτικό χάρτη της Πελοποννήσου. Τα πράγματα αλλάζουν κατά τις ημέρες του δεσποτάτου των Παλαιολόγων, μετά την επανάκτηση του Μυστρά, έως την μοιραία κατάκτηση της Πελοποννήσου από τους Τούρκους στα τέλη Μαΐου του 1460.

Καθώς συνεχίζεται η ζωή της Μητροπόλεως Λακεδαιμονίας, σπουδαίες φυσιογνωμίες και συγγραφείς κατέκλυσαν την αυλή των Παλαιολόγων, με την οποία συνδέονται οι δύο Ευγενικοί, ο Βησσαρίων, ο Ιωάννης Αργυρόπουλος, ο Γεννάδιος Σχολάριος ο μετέπειτα Πατριάρχης και άλλοι. Φυσικό είναι να διατρίβουν, εδώ, στην αντιγραφή κωδίκων άνδρες «ασπαστώς περί την καλλιέργειαν των γραμμάτων έχοντες».

Αξίζει να τονισθεί ότι κώδικες οι οποίοι εγράφησαν στο βιβλιογραφικό εργαστήριο της Παλαιολόγειας αυλής του Μυστρά - και ιδιαιτέρως στην παλαιότατη Μονή Βροντοχίου - από προσωπικότητες της εποχής με καταγωγή από την Λακεδαίμονα ή από μη Λάκωνες που έζησαν εδώ και προσέφεραν τις πολύτιμες υπηρεσίες τους στην Μητρόπολη Λακεδαιμονίας, βρίσκονται σήμερα και κοσμούν τις βιβλιοθήκες θρησκευτικών κέντρων όχι μόνο της Ελλάδος αλλά και του εξωτερικού.2

3/ Στην ιερή και εθνική αποστολή της Εκκλησίας μεγίστη υπήρξε και η προσφορά των Μονών. Αξίζει να θυμηθούμε ότι οι σπουδαιότεροι Διδάσκαλοι του Γένους,

«εις τας Αγίας Μονάς το πρώτον εμαθήτευσαν και εντεύθεν προς πάσαν γωνίαν της ταλαιπώρου πατρίδος έσπευδον να μεταδώσωσι την παιδείαν, να στηρίξωσι την Πίστιν, να κρατύνωσι την εκκλησία, να στερεώσωσι το φρόνημα και να προπαρασκευάσωσι το σκλαβωμένο Εθνος δια να διαρρήξη τα δεσμά του και να ανακτήση την ελευθερίαν του».

Στα πελοποννησιακά μνημεία ανήκουν και τα μοναστικά κέντρα, των οποίων η συμβολή στην διαμόρφωση ενός ξεχωριστού κλίματος στην περιοχή είναι πολύμορφη. Οι Ιερές Μονές της  Πελοποννήσου είτε εκείνες που καταστράφηκαν είτε αυτές που, παρά τις δοκιμασίες, παραμένουν όρθιες στο πέρασμα του χρόνου, διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην παιδεία του τόπου με τις βιβλιοθήκες τους, τα εργαστήρια αντιγραφής κωδίκων, τις Βιβλιογραφικές Σχολές, την φύλαξη και διάσωση των χειρογράφων κωδίκων και τέλος τα σχολεία που λειτούργησαν σε αυτές.

Η Μονή Φιλοσόφου και η Σχολή της Δημητσάνας

Η Μονή Φιλοσόφου, που βρίσκεται σε απόσταση 4.000 μ. περίπου νότια της Δημητσάνας και είναι αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου, είναι  ευρύτατα γνωστή σ’ όλη την Ελλάδα και το εξωτερικό ακόμη, γιατί κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας διατήρησε περίφημη Σχολή, από την οποία βγήκαν επιφανείς άνδρες.

Η μονή αυτή καλείται μέχρι σήμερα Μοναστήρι του Φιλοσόφου και Κρυφό Σχολειό.

Η πρώτη ονομασία οφείλεται στο ότι ο ιδρυτής ήταν πιθανώς καθηγητής της φιλοσοφίας στην Κωνσταντινούπολη ή λόγιος μοναχός. Η δεύτερη ονομασία «Κρυφό Σχολειό» οφείλεται στο ότι σύμφωνα με την παράδοση, λειτουργούσε εκεί κατά την διάρκεια της Τουρκοκρατίας ελληνικό σχολείο.

Επτά Πατριάρχες, μεταξύ των οποίων ο Εθνομάρτυρας Γρηγόριος ο Ε΄ και εβδομήντα (70) μητροπολίτες πέρασαν από την Μονή. Ακόμη περισσότεροι έδρασαν σαν διδάσκαλοι, ιεροκήρυκες, κληρικοί κ.λπ.

Η Σχολή της Μονής Φιλοσόφου ήταν εφοδιασμένη και με πλούσια συλλογή βιβλίων και χειρογράφων. Από αυτά πολλά μεταφέρθηκαν στην κατόπιν ιδρυθείσα Σχολή Δημητσάνας, άλλα δε, κατεστράφησαν κατά την Επανάσταση και άλλα κατά την διάλυση της μονής το 1834. Στην Εθνική Βιβλιοθήκη Αθηνών σώζονται δύο σπουδαία παλαιά χειρόγραφα (12ου αιώνα), τα άπαντα του Μ. Βασιλείου και το Ευαγγέλιον του Βλαχομανώλη, στο οποίον ορκίζονταν τα μέλη της Φιλικής Εταιρείας. Μερικά άλλα χειρόγραφα και βιβλία σώζονται στην βιβλιοθήκη της Δημητσάνας.

Η ιερά Μονή της Αγίας Λαύρας

Κατά την ίδια εποχή ιδρύθηκε νοτιοανατολικά των Καλαβρύτων και η ιστορική μονή της Λαύρας στην θέση που ευρίσκεται σήμερα το Παλαιομονάστηρο. Η μονή της Αγίας Λαύρας με την αρχαιότερη της μονή του Μεγάλου Σπηλαίου, εκπλήρωσε μεγάλη αποστολή για την επικράτηση του Χριστιανισμού.

 Η ιερά Μονή της Αγίας Λαύρας, είναι αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου, αλλά εορτάζει και στις 17 Μαρτίου, εορτή Αγίου Αλεξίου, του οποίου η Αγία Κάρα φυλάσσεται σε αργυρά θήκη. Κατά την παράδοση και τα στοιχεία που υπάρχουν, η ιστορία της Μονής αρχίζει από τους χρόνους της Αυτοκρατορίας Νικηφόρου Φωκά. Όπως είναι γνωστό, ο Αυτοκράτορας Νικηφόρος Φωκάς, ευλαβείτο τον Όσιο Αθανάσιο τον Αθωνίτη και με δική του υλική ενίσχυση, άρχισε να κτίζεται στο Άγιο Όρος η Μονή της Μεγίστης Λαύρας.

Το 1585 καταστρέφεται από πυρκαγιά, η οποία αποδόθηκε στους Τούρκους, για να ανακοπεί το Εθνικό της έργο. Οι μοναχοί έφυγαν σε μετόχια της Μονής. Για αρκετά χρόνια, είναι ερειπωμένη. Το 1600, αρχίζει πάλι το χτίσιμο της Μονής από έναν Καλαβρυτινό, Ιωάννη και αργότερα Ηγούμενο αυτής.

Η Μονή του Μεγάλου Σπηλαίου

Η μονή της Θεοτόκου του Μεγάλου Σπηλαίου βρίσκεται στα Καλάβρυτα του Ν. Αχαΐας της Πελοποννήσου. Το μοναστήρι οφείλει την ονομασία του στην μορφολογία του εδάφους όπου είναι κτισμένο. Σχετικά με την ίδρυση του μοναστηριού υπάρχουν πολλές αντιφατικές πληροφορίες. Τείνουμε  να αποδεχτούμε την άποψη του συναξαρίου των κτητόρων της μονής, Συμεών και Θεοδώρου, που τους θέλει να έδρασαν την περίοδο της Εικονομαχίας.

Μάλιστα, στο μοναστήρι σώζεται η εικόνα της Παναγίας Βρεφοκρατούσης, έργο του Αποστόλου και Ευαγγελιστή Λουκά, την οποία και βρήκαν οι δύο μοναχοί κατά την περιοδεία τους στον ελλαδικό χώρο με σκοπό την προστασία των εικόνων από την αίρεση των εικονομάχων. Η εύρεση της μεγαλαιοσπηλαιώτισσας αποτέλεσε θεαματική απόδειξη της ορθοδοξότητας των εικονόφιλων. Προς απόδειξη αυτής της χρονολογικής εικασίας, έρχεται να προστεθεί και η μαρτυρία του Οικονόμου στο Επίμετρο του Κτιτορικού του, ότι το μοναστήρι τον 9ο αιώνα καταστράφηκε από πυρκαγιά  και αποδίδει την καταστροφή σε μηχανορραφίες των εικονομάχων

Ξεχωριστός ήταν ο ρόλος του μοναστηριού στον τομέα της παιδείας, τα χρόνια της Τουρκοκρατίας.

Ο Αμβρόσιος Φραντζής γράφει για την φροντίδα της Μονής για τα γράμματα:

«αλλά και μέχρι και σήμερον δεν παύουν οι πατέρες της Μονής ταύτης του να φροντίζωσιν υπέρ της προόδου των φώτων, οίτινες εσύστησαν Ελληνικήν σχολήν εντός της Μονής, σκοπόν έχοντες να συστήσωσιν ακολούθως και σχολήν δια την Θεολογίαν, την φιλοσοφίαν, και την ρητορικήν».3

Δεν είναι γνωστό το πότε άρχισε η λειτουργία του σχολείου του Μεγάλου Σπηλαίου. Πάντως η ύπαρξη μεγάλης βιβλιοθήκης, που αναφέρεται στις πηγές από την περίοδο της τουρκοκρατίας, πρέπει να σχετίζεται με την παράλληλη λειτουργία της σχολής. Πολλοί προτιμούσαν την σχολή του Μεγάλου Σπηλαίου από την αντίστοιχη της Δημητσάνας. Είχε μάλιστα και την ονομασία «Πανεπιστήμιο της Πελοποννήσου».4

Οι Ιερές Μονές του Οσίου Νίκωνος του «Μετανοείτε», του Βροντοχίου, του Ζωοδότου Χριστού εν Μυστρά και των Αγίων Τεσσαράκοντα

Στην Μητρόπολη Λακεδαιμονίας εργάσθηκαν πολλοί Λακεδαιμόνιοι, κυρίως, βιβλιογράφοι, οι οποίοι πλούτισαν και την βιβλιοθήκη αυτής και τις βιβλιοθήκες των Ιερών Μονών που υπάγονταν στην Μητρόπολη. Πιστεύεται σήμερα ακραδάντως, ότι η αυλή του Μητροπολίτη Λακεδαιμονίας και οι Ιερές Μονές του Οσίου Νίκωνος του «Μετανοείτε», του Βροντοχίου, του Ζωοδότου Χριστού εν Μυστρά και των Αγίων Τεσσαράκοντα, θα ήσαν σχολεία, δηλ. Βιβλιογραφικές Σχολές, στις οποίες μαθήτευσαν οι πλείστοι Λακεδαιμό­νιοι βιβλιογράφοι.

Μεγάλη βιβλιογραφική Σχολή λειτουργούσε στην Ι. Μονή Αγ. Τεσσαράκοντα, κώδικες της οποίας έγραψαν σπουδαίες φυσιογνωμίες. Τον κατάλογο των εδώ βιβλιογράφων λαμπρύνουν δύο άνδρες εξ Αναβρυτής Λακωνίας.5 Ο ένας ήταν ο με ξεχωριστή δράση λόγιος και συγγραφέας Επίσκοπος Βρεσθένης  Παρθένιος, ο οποίος για την αντιγραφή των χειρογράφων διέμενε στην Μονή των Αγ. Τεσσαράκοντα. Ο άλλος ήταν ο Ιερομόναχος και Πρωτοσύγκελος Γαλακτίων.

Αξιολογότατη βιβλιοθήκη είχε η πολύ παλαιά εν Μυστρά Μονή του Βροντοχίου. Στην βιβλιοθήκη αυτή, ανήκε ο κώδικας του Χρυσοστόμου, τον οποίο έγραψε ο περίφημος νομικός Βασιλάκης το 1296. Στην ίδια Μονή ανήκε και το ευρισκόμενο σήμερα στην Συνοδική βιβλιοθήκη της Μόσχας (υπ. αριθ. 225) Ευαγγέλιον, γραμμένο σε περγαμηνή τον δέκατο τρίτο αιώνα.

Ο Μητροπολίτης Κρήτης Νικηφόρος Μοσχόπουλος, ο οποίος ήταν υποχρεωμένος - λόγω της ενετικής κυριαρχίας - να ζει μακριά από την κύρια έδρα του, λάμπρυνε με την παρουσία του την Μητρόπολη Λακεδαιμονίας. Άνθρωπος μεγάλης σοφίας, βιβλιόφιλος και καλλιγράφος, έφερε στην νεοσύστατη πόλη των Παλαιολόγων την πνευματική καλλιέργεια της Βασιλεύουσας και βοηθούμενος από τον αδελφό του Ααρών, επανίδρυσε ή έκτισε τον άγιο Δημήτριο, την Μητρόπολη του Μυστρά (1302).

Επίσης, άλλοι κώδικες βρέθηκαν στην Μονή του Ζωοδότου Χριστού στο Μυστρά. Στην συλλογή της αρχαίας Μητροπόλεως του εν Μυστρά Αγίου Δημητρίου του Μυροβλήτου ανήκε κώδικας του 16ου αι., ο οποίος φιλοξενείται σήμερα στην Βασιλική δημόσια βιβλιοθήκη της Δρέσδης.

Οι υπόλοιποι κώδικες της μητροπόλεως αυτής, κατετέθησαν κατά τους προεπαναστατικούς χρόνους στην Μονή των Αγίων Τεσσαράκοντα, σύμφωνα με την παράδοση την οποία επικαλείται ο ιστορικός Σπυρίδων Λάμπρου.

4/. Πνευματική – καλλιτεχνική παραγωγή των πελοποννησίων διδασκάλων (16ος αι.)

Οι κυριώτεροι από τους διδασκάλους της περιόδου εκείνης ήσαν:

Ιωάννης Ζυγομαλάς: Γεννήθηκε στο Ναύπλιο  το 1498. Όπως αναφέρει ο Γερλάχιος «ούτος ο ανήρ λαμπρών ηθών και ιταλικής αγχινοίας, κόσμος δε και στολισμός του πατριαρχείου. Υπήρξε γνώστης της ελληνική, λατινικής και ιταλικής γλώσσας. Όταν ο Ιωάσαφ χειροτονήθηκε Οικουμενικός Πατριάρχης, ο Ιωάννης τον ακολούθησε στην Κωνσταντινούπολη. Η υπόλοιπη οικογένεια μετακόμισε εκεί γύρω στο 1555.

Ο Ιωάννης ανέλαβε το αξίωμα (οφφίκιον) του «Μεγάλου Ρήτορος του Πατριαρχείου» και το 1570 χειροθετήθηκε από τον Πατριάρχη Ιερεμία Β΄ τον Τρανό, «Μέγας Ερμηνευτής των Γραφών». Συνέχισε να διδάσκει τα Αρχαία ελληνικά και να αντιγράφει χειρόγραφα κατά παραγγελίαν.

Μανουήλ ο Μαλαξός νοτάριος: Γεννήθηκε στο Ναύπλιο. Και για τον Μαλαξό γράφει ο Γερλάχιος ότι εδίδασκε τους ελληνόπαιδες σε ένα μικρό και ταπεινό θάλαμο του πατριαρχείου. Ασχολήθηκε με την αντιγραφή βιβλίων.  Πατέρας του ήταν ο ιερέας και οικονόμος της μητροπόλεως Ναυπλίου και Άργους Δημήτριος Μαλαξός. Πιθανόν αδελφός του να ήταν ο επίσης λόγιος Νικόλαος (†1584). Έδρασε το β´ μισό του 16ου αιώνα στο Ναύπλιο μέχρι την κατάληψή του από τους Τούρκους(1539).

Γύρω στο 1555 τον εντοπίζουμε στην Βενετία, όπου ασχολείται με εκδοτικές και τυπογραφικές εργασίες. Οι επιχειρήσεις του όμως φαίνεται δεν πήγαν καλά κι επέστρεψε στην Ελλάδα. Το 1561 ήταν ήδη νοτάριος6 της μητροπόλεως Θηβών της Βοιωτίας. Το 1577 εγκαταστάθηκε στην Κωνσταντινούπολη όπου φυτοζωούσε διδάσκοντας μικρό κύκλο μαθητών και αντιγράφοντας χειρόγραφα. Εκεί πέθανε το 1581.7

Θεοδόσιος Ζυγομαλάς: Γεννήθηκε το 1544 στο Ναύπλιο. Ο πατέρας του ήταν ο Ιωάννης ο Ζυγομαλάς. Ο Θεοδόσιος χρημάτισε πρωτονοτάριος του πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως.

Δωρόθεος Μητροπολίτης Μονεμβασιάς: Έδρασε περίπου στα τέλη του 16ου αιώνα.  Συνέθεσε συνοπτική χρονογραφία από την αρχή της δημιουργίας του κόσμου και φτάνει μέχρι το 1591.

Δημήτριος Νοταράς: Ο εκ Πελοποννήσου αρχίατρος του ηγεμόνα της Ουγγροβλαχίας. Ο Δημήτριος αναφέρεται ως ειδήμων της ελληνικής, λατινικής, ιταλικής διαλέκτου καθώς και της θύραθεν παιδείας. Στη «Νεοελληνική Φιλολογία» του Ανδρέα Παπαδόπουλου Βρετού, συναντάμε τα ονόματα επιφανών ανδρών κυρίως του 17ου αιώνα, τα οποία μας παραθέτει κατά αλφαβητική σειρά.

Άγγελος (Χριστόφορος): Λόγιος άνδρας του 17ου αιώνα με πελοποννησιακή καταγωγή. Μη μπορώντας να ανταπεξέλθει στις επιδρομές και τις αυθαιρεσίες των Τούρκων κατέφυγε στην Αγγλία, όπου συνέγραψε την περιγραφή των Εκκλησιών των Ορθοδόξων  Χριστιανών στην Ανατολή και άλλα δύο έργα «Εγκώμιον των Άγγλων» και «Περί Αποστάτου Εκκλησίας»

Γαβριήλ (Σεβήρος): Γεννήθηκε το 1541 στη Μονεμβασιά, όπου και διδάχτηκε τα ελληνικά γράμματα και χειροτονήθηκε ιερέας. Ως επιβράβευση του πλουσίου έργου και της προσφοράς του, ο Πατριάρχης Ιερεμίας, το 1577, τον χειροτόνησε Αρχιεπίσκοπο Φιλαδελφίας της μητροπόλεως της Λυδίας. Μόλις πληροφορήθηκε το γεγονός  αυτό το ορθόδοξο πλήρωμα της Βενετίας, το οποίο αντιστοιχούσε σε τέσσερις χιλιάδες ορθοδόξων, προσκάλεσε τον νεοχειροτονηθέντα αρχιεπίσκοπο να τους ποιμάνει ως αρχιερέας τους. (Λοιπά όπως 3ο μέρος, 2γ).

Τα ελληνικά σχολεία έτσι πολλαπλασιάζονται καθώς, όπως πληροφορούμαστε στην Κωνσταντινούπολη, τα μη τουρκικά σχολεία ήταν πάνω από τριάντα.

3.   Τα Ελληνικά επαναστατικά κινήματα

-1532. Ξεσηκώθηκαν πάλι η Κορώνη, το Ναυαρίνο και το Ναύπλιο. Αρχηγοί τους αντίστοιχα ήταν οι Θεόδωρος Αγιαποστολίτης, Μιχαήλ Καλόφωνος και Θεόδωρος Βουκίτης

-1535. Τη υποκινήσει των Ενετών εξηγέρθησαν οι Πελοποννήσιοι κατά των τούρκων. Λόγω του ανοργάνωτου η επανάστασις απέτυχεν και οι Τούρκοι επεδόθησαν εις γενικήν σφαγήν των Χριστιανών.

-1571. Στη Ναύπακτο, νικηφόρος ναυμαχία χριστιανικών δυνάμεων (Βενετοί, Ισπανοί, Κρητικοί και Κερκυραίοι) κατά οθωμανών. Την ίδια χρονιά ξεσηκώθηκαν Λιδωρικιώτες, Βιτρινιτσιώτες και Γαλαξιδιώτες. Νικήθηκαν όμως κατά την επίθεσή τους στα Σάλωνα και 80 αρχηγοί και εκπρόσωποί τους εξαπατήθηκαν και οδηγήθηκαν στην σφαγή από τους τούρκους.

Μετά την ναυμαχία της Ναυπάκτου το 1571, οι Μητροπολίτες Μονεμβασίας Μακάριος Μελισσηνός , ο Ρόδου, ο Παλαιών Πατρών Γερμανός Α΄ (1561-1572), ο Νάξου και ο Μυτιλήνης τίθενται επικεφαλής επαναστατικών κινημάτων. Οι περισσότεροι μάλιστα, όπως και πολλοί ιερείς έχουν τραγικό τέλος- παλουκώνονται ή σφαγιάζονται με γιαταγάνια.

Παράλληλες εξεγέρσεις σημειώθηκαν και στην Παρνασσίδα, όπου ακολούθησε σφαγή, στο Αιγαίο, την Θεσσαλονίκη και τον Άθω. Την ίδια χρονιά πραγματοποιείται επανάσταση στην Κύπρο, όπου γράφηκαν χρυσές σελίδες ηρωϊσμού στις θρυλικές πολιορκίες Λευκωσίας και Αμμοχώστου.

-1574. Επανάσταση στην Ακαρνανία και την Ήπειρο με τον Γρίβα Μπούα. Ο πάπας Σίξτος Ε΄ εκφράζει ελπίδες (σοβαρή «βοήθεια» η «ελπιδολογία») ότι το κίνημα θα πετύχει την απελευθέρωση της Ελλάδος. Δυστυχώς απέτυχε.

-Το 1575 κήρυξε επανάσταση στη Μάνη, ο Αρχιεπίσκοπος Επιδαύρου Μακάριος Μελισσηνός με συναρχηγόν τον αδελφόν του χωροδεσπότην Θεόδωρον. Ούτοι κατώρθωσαν να οργανώσουν επαναστατικόν σώμα από 25.000 πεζούς και 3.000 ιππείς. Αφού συνέχισαν επί δύο έτη, τον πόλεμον κατά των κατακτητών και μάλιστα δια προσωπικών δαπανών, αναγκάσθησαν να αυτοεξορισθούν καταφυγόντες πρώτον εις την Ισπανίαν και μετά εις την Νεάπολιν.

Στο τέλος της ατυχούς αυτής  επαναστάσεως, οι κατακτητές επέπεσαν άγριοι και αδυσώπητοι κατά των Ελλήνων στην πελοπόννησον. Μεταξύ των θυμάτων της αγρίας τουρκικής εκδικήσεως ήσαν ο Αρχιεπίσκοπος Πατρών και ο αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης οι οποίοι εκάησαν επί της πυράς.

-Τον Ιούνιο του 1576 σημειώνονται νέες επαναστάσεις στην Μακεδονία και στα νότια Βαλκάνια, όπου πρωταγωνιστούσαν ο αρχιεπίσκοπος Αχρίδος Ιωακείμ, ο Βελεσσών Φώτιος, ο Βελεγράδων στην Β. Ήπειρο Νεκτάριος και ο Καστορίας Σωφρόνιος. Ζητούν μάλιστα την βοήθεια του ηγέτου των Δυτικών Don Juan de Austria αλλά ματαίως. Στην ίδια γραμμή κινήθηκε και ο Μητροπολίτης Δαλματίας, Ιταλίας, Αμβρακίας, Σικελίας Τιμόθεος που επίεζε τον Πάπα Πίο Ε΄ να συνασπίσει τις χριστιανικές δυνάμεις κατά των Οθωμανών.

Αλλά και οι διάδοχοί τους, ο Αχρίδος Αθανάσιος από την Μάνη και ο Νεκτάριος, προσπαθούν να ξεσηκώσουν τους Χειμαρριώτες το 1596, ενώ λίγο νωρίτερα, το 1582, ο πρωτοπαπάς Μάνης Μουρίσκος στην Μάνη το αυτό πράττει, συνεννοούμενος με τους Ισπανούς. Στα βόρεια Βαλκάνια μετά το 1597 ο Μητροπολίτης Τυρνόβου στην Βουλγαρία Διονύσιος Ράλλης συνεργαζόταν με τον ήρωα Μιχαήλ Γενναίο ξεσηκώνοντας τους λαούς της Χερσοννήσου του Αίμου (Βαλκανίων).

Επαναστατικές ενέργειες του Διονυσίου, μητροπολίτη Τυρνόβου (1597-1598)8

Ο θερμός αυτός Έλληνας πατριώτης, Ράλλης από πατέρα και Παλαιολόγος από μητέρα, ήταν συγγενής επίσης των Καντακουζηνών, του γνωστού Μιχαήλ, του επονομαζόμενου Σεϊτάνογλαν. Ο Διονύσιος βλέποντας τα καθημερινά δεινά των συμπατριωτών του Ελλήνων καθώς και του βουλγαρικού ποιμνίου του, πού τα έκανε περισσότερο αβάσταχτα το χρέος του προς τούς μεγάλους προγόνους του έθνους του, είχε αρχίσει από πολύ νωρίς, από τα 1597, τις ενέργειές του για την απελευθέρωση των λαών της Χερσοννήσου του Αίμου.

 Επωφελούμενος από την επίκαιρη θέση του, είχε συνάψει στενές σχέσεις με τον ηγεμόνα της Βλαχίας Μιχαήλ τον Γενναίο (1592-1601), πού ύστερ’ από την μεγάλη νίκη του εναντίον των Τούρκων στο Galugareni στις 13 Αυγούστου 1595, αναζωογονεί τα όνειρα των χριστιανών της Βαλκανικής. Στα γράμματά του της 12 και 13 Μαρτίου 1598, ό Διονύσιος εκθέτει στον Μιχαήλ τις ενέργειές του για την συγκέντρωση μερικών ανδρών, ίππων, καθώς και ποσοτήτων σιτηρών. Αναφέρει ακόμη ότι είχε συμφωνήσει σχετικά και με τον οικουμενικό Πατριάρχη (εννοεί ασφαλώς τον Μελέτιο Πηγά) κατά τις 20 ημέρες πού έμεινε κοντά του και ότι και οι δύο ανέμεναν με μεγάλη ανυπομονησία τους απεσταλμένους του, όπως θα περίμεναν την ώρα τής κρίσεως.

Ακολουθεί και άλλη επιστολή, γραμμένη στις 19 του ιδίου μηνός στην Νικόπολη του Δουνάβεως, απέναντι από το έδαφος της Βλαχίας. Σ’ αυτήν ό Διονύσιος του γράφει ότι δεν μπορεί πια να ζήση με τούς Τούρκους, ότι οι επίσκοποι ορκίστηκαν στο όνομά του (του Μιχαήλ) και του γιου του Νικολάου - Πατράσκου, ότι με τον όρκο αυτό και ό Μιχαήλ είναι δεμένος μαζί τους και ότι οι μοναχοί Ιωάννης και Γεώργιος φυλάγουν τα πρακτικά σε μυστικό τόπο. Και ή επιστολή τελειώνει με την φράση ότι οι επίσκοποι «έχουν χάσει κάθε ελπίδα, επειδή τούς διαβεβαιώνουν ότι έκλεισες την ειρήνη με τούς Τούρκους, ή οποία, όταν εφαρμοστή και θα γίνη σεβαστή, θα θέση σε κίνδυνο τα κεφάλια μας».

Όταν ύστερ’ από λίγους μήνες ό Μιχαήλ έγινε υποτελής του παπικού Ροδόλφου Β΄ (1576-1612), οι απεσταλμένοι του Διονυσίου στο Τιργοβίστι έγραφαν στον ιεράρχη να είναι έτοιμος, «μόλις οι αυτοκρατορικές σημαίες ξεδιπλωθούν στην Βουλγαρία», να βοηθήσουν τον πρίγκιπα ή κάθε άλλον πού θα προτιμηθή από τον αυτοκράτορα. Και ή απάντηση του Διονυσίου ήταν ότι όλη ή χερσόνησος θα επαναστατούσε και ότι «μέσα σε λίγες μέρες θα μαζευόνταν 200.000 άνδρες». Αλλά ή εισβολή των αυτοκρατορικών στρατευμάτων δεν έγινε. Μολαταύτα ό Διονύσιος δεν παύει να εργάζεται για την εκπλήρωση του ονείρου του, έστω και αν οι εξελίξεις των γεγονότων συνεχώς τον απογοητεύουν.

Ο θάνατος του Μιχαήλ του Γενναίου (1601) έβαλε τέρμα οριστικά στα μεγάλα σχέδιά του. Οι Έλληνες, πού είχαν πολύ συγκινηθεί από τις νίκες του εναντίον των Τούρκων και πολλοί απ’ αυτούς είχαν τρέξει να καταταχθούν ως εθελοντές στον στρατό του, συνταράχθηκαν ακούγοντας την δυσάρεστη είδηση. Τα θλιβερά αισθήματά τους τα διερμήνευσε ό βεστιάριός του Σταυρινός, πού θρηνεί «εκείνον όπου εκοπίαζε δια την ορθοδοξίαν,και θάρρειεν να λειτουργηθή μεσ’ στην αγίαν Σοφίαν•ότι εκόπιαζε πολλά να σμίξη ή εκκλησία Ρώμης, Κωνσταντινουπόλεως, να την εκάμη μία».

Παράλληλα οι κάτοικοι των ελληνικών περιοχών τής Μακεδονίας, Θεσσαλίας, Ηπείρου πού είναι γύρω από την Πίνδο και οι οποίοι βρίσκονται σε συχνή επαφή μεταξύ τους, ιδίως οι κληρικοί, κάνουν έκκληση πιθανότατα προς τον πάπα Κλήμη Η΄, τον οποίον καλούν να σπεύση σε βοήθειά τους «Κέχηνε προς τούτο, γράφουν, ό τού Χριστού λαός, ό Θετταλίας, Ηπείρου τε και Μακεδονίας και σύμπασα εφεξής ή Ελλάς και μυρίους υπέρ τής πίστεως θανάτους υποστήσεται. Ούτω και ημείς αυτοί παρεσκευάσμεθα. Και προς των ιερών δογμάτων, Πάτερ Μακαριώτατε, εξεγέρθητι κατά του πολεμίου δράκοντος... Πάρασχε ώτα φιλακροάμονα ταις ημετέραις εκτενέσι πρεσβείαις, επάκουσον των ημετέρων πρέσβεων, εν οις αν παρ’ αυτών κατακοντισθείης»

Αλλά ο αιρετικός πάπας, ως ανεμένετο, ΔΕΝ ανταποκρίθηκε στις απεγνωσμένες εκκλήσεις των υποδούλων Ελλήνων.

Κατόπιν προσπαθούν να πείσουν τον πάπα ότι ό εχθρός δεν είναι αξιόμαχος «Μικρός και ολίγιστος ό συρφετός των απίστων και ουκ αξιόλογος και περί τα πολεμικά περιδεής και μάλιστα και ανίσχυρος, διά τε άλλα πολλά και διά τα τούτων τρόπαια, του τε αυτοκράτορος αυτού (Ροδόλφου Β’) και του πολεμιστού Μιχαήλ (τής Βλαχίας)• ετοιμοτάτη λοιπόν ή οδός, εξελού ημάς της του απηνούς τυράννου χειρός.».

Αλλά ο αιρετικός πάπας, ως ανεμένετο και ως πιστός ψευδοχριστιανός και πάλιν ΔΕΝ απήντησε….

 Συνεχίζεται

---

1 Όπως υποσ.1 του 1ου μέρους.

2 Από τον κατάλογο των 36 Λακεδαιμονίων λαμπρών βιβλιογράφων που έχει συντάξει ο Σπυρίδων Λάμπρου, αναφέρουμε ενδεικτικά και επιγραμματικά, μερικά ονόματα :

1. Ο Ιωνάς ο εκ Μυζηθρά, ο οποίος έδρασε την περίοδο 1286 έως τις αρχές του ιδ΄αιώνος. Κώδικάς του φιλοξενείται στην Βιβλιοθήκη του Πατριαρχείου των Ιεροσολύμων.

2. Ο σπουδαίος νομικός Βασιλάκης (1296), του οποίου ο περγαμηνός κώδικας έχει τον αριθμό 708 στην εθνική Βιβλιοθήκη των Παρισίων και περιέχει τις Ομιλίες του Ιωάννου του Χρυσοστόμου εις Ιωάννην.

3. Ο Νικηφόρος Μαλωταράς (1311-1319) του οποίου κώδικας με 44 ομιλίες του Ιωάννου του Χρυσοστόμου, υπάρχει στην βιβλιοθήκη του Εσκοριάλ.

4. Ο Μανουήλ Τζυκανδήλης (βιβλιογραφεί από το 1358 έως το 1370) του οποίου ένας από τους πολλούς κώδικες φέρει τον αριθμό 228 στην Συνοδική Βιβλιοθήκη της Μόσχας.

5. Ο Ματθαίος Λαμπούδης ο Λακεδαιμόνιος (ο υπογράφων ως Πελοποννήσιος) ιε΄αιώνος. Κώδικές του φιλοξενούνται στην βιβλιοθήκη του Μονάχου (η συγγραφή Θεμιστίου εις τα Αριστοτέλους περί ψυχής), στο Βατικανό (η Ιλιάδα), στην πανεπιστημιακή βιβλιοθήκη της ισπανικής Σαλαμάγκας (οι μύθοι του Αισώπου, τα ειδύλλια του Θεοκρίτου, τα Αργοναυτικά και η Βατραχομυομαχία).

6. Ο Νικηφόρος Δούκας Παλαιολόγος Μαλάκης στον οποίο ανήκει ο ιατρικός κώδικας (με αριθμ. 1808) της πανεπιστημιακής βιβλιοθήκης στην Βονωνία, σημερινή Μπολόνια.

7. Ο διάκονος της Μητροπόλεως Λακεδαιμονίας, Ιωάννης Χανδακηνός (1440). Κώδικάς του με κείμενα του Ηροδότου, βρίσκεται σήμερα στην Εθνική βιβλιοθήκη της Νεαπόλεως στην Ιταλία.

Τέλος, ο Ιωάννης Δοκειανός (από την Δοκεία του Πόντου) που έζησε στο Μυστρά και τον συνέδεσε στενή φιλία με τον Κων/νο Παλαιολόγο.

Πηγές:«Όσιος Νίκων ο Μετανοείτε», Περιοδικόν Δράσεως και Πνευματικής Οικοδομής της Ιεράς Μητροπόλεως Μονεμβασιάς και Σπάρτης, Οκτώβριος- Νοέμβριος- Δεκέμβριος 2006, τεύχος 156ον, πρβλ Σπύρου Λάμπρου, Ο βίος του Νίκωνος Μετανοείτε, «Ν.Ελληνομνήμων», σελ 129-228 και πρβλ. Μελετίου Γαλανόπουλου αρχιμ., Βίος, πολιτεία, θαύματα, ασματική ακολουθία του οσίου πατρός ημών Νίκωνος του «Μετανοείτε», εν Αθήναις 1933.

3 Φραντζή Αμβρόσιου, Επιτομή της ιστορίας της αναγεννηθείσης Ελλάδος, τ. Δ΄, εν Αθήναις 1841, σελ. 144.

4 Παπαδόπουλου Νικόλαου, Μονής αγίων Θεοδώρων επισκοπής Κερκίνης εθνικαί εκδουλεύσεις, Αθήναι 1958, σελ. 3.

5 Σήμερα η Αναβρυτή είναι ορεινός οικισμός στην επαρχία Λακεδαίμονας του νομού Λακωνίας. Βρίσκεται σε υψόμετρο 800 μέτρων, στις ανατολικές πλαγιές του Ταϋγέτου, νοτιοδυτικά της Σπάρτης.

6 Νοτάριος= Συμβολαιογράφος στα χρόνια της φραγκοκρατίας και τουρκοκρατίας. Επίσης νοτάριος λεγόταν ο ταχυγράφος ή συντομογράφος στην περίοδο της Αυτοκρατορίας μας (Βυζάντιο), επάγγελμα αντίστοιχον του σημερινού στενογράφου.

7 Ο Μανουήλ Μαλαξός μας άφησε δύο σπουδαία έργα: το ''Νομοκανών'' και την Πατριαρχική Κωνσταντινουπόλεως Ἱστορία (1584). Το πρώτο γράφτηκε στις Θήβες το 1561 και αποτελεί ένα απάνθισμα ιερών κανόνων και πολιτικών νόμων από παλαιότερα νομοκανονικά κείμενα (από την Εκλογή των Ισαύρων έως τον Αρμενόπουλο). Το δεύτερο αποτελεί συμπίλημα αγνώστων σήμερα ιστορικών πηγών, το οποίο έγραψε κατά παραγγελία του Γερμανού ελληνιστή Μαρτίνου Κρούσιου. Σε ακατέργαστη δημοτική γλώσσα αφηγείται τα ιστορικά του πατριαρχείου από την Άλωση έως το 1578. Το έργο αυτό έχει στενή σχέση με το λεγόμενο Χρονικό του 1570 και τον Χρονογράφο του Δωροθέου Μονεμβασίας. Το ενδιαφέρον είναι ότι ο Μανουήλ Μαλαξός χρησιμοποίησε κι’ άγνωστες μέχρι σήμερα πηγές

8 Απόστολου Βακαλόπουλου, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τόμος Γ΄, Θεσσαλονίκη 1968. Επικοινωνία: karipidis@e-istoria.com

-www.e-istoria.com/344.html

Η ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΣΤΟΝ ΑΓΩΝΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ (1453-1821)1

ΜΕΡΟΣ 4ο

Β. 16ος αιώνας (ΟΙ ΑΤΕΛΕΙΩΤΕΣ ΘΥΣΙΕΣ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ) [Συνέχεια 3ου μέρους]

2. Παιδεία- Εκπαίδευση- Εθνική Διαπαιδαγώγηση (Συνέχεια 3ου μέρους)

γ. Συμβολή της Εκκλησίας (αρχιερέων, επισκόπων, ιερέων, μοναχών) στην ανύψωση του πνευματικού επιπέδου του ελληνικού λαού.

Μελέτιος ο Πηγάς2

Η μόνη δυνατή προσωπικότητα, πού θα μπορούσε, εκείνη την περίοδο, ν’ αντιμετωπίσει αποτελεσματικά τις κρίσιμες εσωτερικές και εξωτερικές περιστάσεις της ορθοδοξίας, να δώσει πνοή και ν’ αναζωογονήσει την πνευματική της ζωή, είναι ο μεγάλος για την ταπεινοφροσύνη, για την μόρφωση και για το κύρος του, Μελέτιος ο Πηγάς (1549 – 1601).

Στην Αλεξάνδρεια ο Πηγάς ίδρυσε την πρώτη ελληνική σχολή, όπου και δίδαξε. Για τούς μαθητές του έγραψε το εγχειρίδιο «Στοιχειώσεις», πού διαιρείται σε 3 μέρη, γραμματική, διαλεκτική και ρητορική. Άλλην επίσης σχολήν ίδρυσε στο κοινόβιο της Αλεξανδρείας και διώρισε δάσκαλο τον μοναχό Μάξιμο Πελοποννήσιο.3

Είναι η εποχή των νέων κλυδωνισμών της Εκκλησίας από την απήχηση του γρηγοριανού ημερολογίου, από την σύγκληση της συνόδου του 1583 στην Κωνσταντινούπολη για την αντιμετώπιση του ζητήματος αυτού (απόρριψη του παπικής εμπνεύσεως Γρηγοριανού Ημερολογίου), από την έκδοση του Τόμου του πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως και του «ετέρου τόμου Αλεξανδρινού», πού συντάσσει ο Μελέτιος Πηγάς και αποστέλλει στην Νοτιοδυτική Ρωσία, για να διαφωτίσει τούς κατοίκους σχετικά με την μεταρρύθμιση του ημερολογίου.

Δεν είχε καταλαγιάσει ακόμη ο σάλος της εκκλησίας, όταν ο Μελέτιος, προσκεκλημένος από τον τσάρο της Ρωσίας Ιβάν Δ΄ τον Τρομερό (1533 – 1584), ταξιδεύει στην Ρωσία με σκοπό να προσφέρει τις υπηρεσίες του στην ομόδοξη εκκλησία της.

Όταν όμως φθάνει στην Κωνσταντινούπολη, αναγκάζεται να διακόψει το ταξίδι του, γιατί διαπιστώνει ότι η ορθόδοξη εκκλησία κινδυνεύει από τον σάλο εσωτερικών διενέξεων και ανωμαλιών. Επί δύο χρόνια (1586 – 1587) ο Μελέτιος αγωνίζεται με σύνεση για ν’ αποκαταστήσει την γαλήνη στην έδρα της ορθοδοξίας, ενώ με το γραπτό και προφορικό του κήρυγμα, ανανεώνει την δραστηριότητα πού είχε επιδείξει στην Κρήτη. Με κέντρο την Κωνσταντινούπολη, επισκέπτεται τούς κατοίκους διαφόρων μερών της Θράκης και της Μ. Ασίας, αποστέλλει σε άλλους επιστολές και τονώνει την Ορθόδοξη πίστη τους.

Το έργο του Μελετίου θυμίζει την δράση των αποστόλων των πρώτων χριστιανικών χρόνων.

Στις αρχές του 1588 ο Μελέτιος καλείται ν’ αναλάβει την διοίκηση του πατριαρχείου Αλεξανδρείας με τον τίτλο του πατριαρχικού εξάρχου και μετά τον θάνατο του Σιλβέστρου εκλέγεται «πάπας και πατριάρχης Αλεξανδρείας» (5 Αυγούστου 1590).

Ο Μελέτιος ξαναγυρίζει δυό φορές ακόμη στην Κωνσταντινούπολη, την πρώτη για να λάβει μέρος στην σύνοδο της Κωνσταντινουπόλεως της 12 Φεβρουαρίου 1593 (η οποία μεταξύ άλλων σκοπό είχε να κυρώσει σύμφωνα με τούς κανόνες της Εκκλησίας την ανακήρυξη του πατριαρχείου της Μόσχας) και την δεύτερη το 1594, για να ενισχύσει με την παρουσία του ηθικά τον πατριάρχη Ιερεμία Β΄ και να συντελέσει πάλι στην αποκατάσταση της γαλήνης μέσα στο οικουμενικό πατριαρχείο, η οποία έχει διαταραχθεί σε επικίνδυνο σημείον.

Οι εσωτερικές έριδες και ανωμαλίες αρχίζουν να κλονίζουν την θέση του Πατριαρχείου καθώς τώρα, γίνονται περισσότερον αισθητοί μέσα στους κόλπους της Εκκλησίας, οι κλυδωνισμοί από την αντιχριστιανική και αντεθνική δράση των Ιησουϊτών, οι οποίοι αποδεικνύουν πλέον, ότι ενεργούν ως ωτακουστές και πράκτορες του Σουλτανικού κααθεστώτος.4

Μετά τον θάνατο του Ιερεμία Β΄, υπείκων στις αλλεπάλληλες εκκλήσεις και πρεσβείες των κύκλων του πατριαρχείου, κληρικών και κοσμικών, έρχεται στην Κωνσταντινούπολη και αναλαμβάνει στις 26 Μαρτίου 1597 την διακυβέρνηση τού οικουμενικού θρόνου ως «επιτηρητής» (τοποτηρητής), ωσότου εκλεγεί ο νέος πατριάρχης. Τότε τον γνωρίζει ο περιηγητής Dousa, πού μας δίνει το πορτραίτο του:

«ήταν πια ηλικιωμένος, το πρόσωπό του αξιοπρεπές και τα ψυχικά του χαρίσματα τόσο μεγάλα, ώστε να μη θεωρήται ότι ανάξια κατείχε την ανώτατη θέση τής ανατολικής εκκλησίας• γενικά με την εμφάνισή του κατακτούσε τις ψυχές των ανθρώπων».

Κατά το εικοσάμηνο περίπου διάστημα της τοποτηρητείας του ο Μελέτιος κατόρθωσε να οργανώσει άριστα το πατριαρχικό δικαστήριο, πού εκδίκαζε τελεσίδικα τις υποθέσεις των χριστιανών ραγιάδων, να εξαγοράσει το μοναστήρι του Μεγάλου Δημητρίου στην Ξυλόπορτα, όπου με δωρεές του ηγεμόνα της Μολδαβίας Ιερεμία (1595-1606) κτίστηκε το νέο πατριαρχικό οίκημα, και με τούς εράνους και συνδρομές των χριστιανών να εξοφλήσει το μεγαλύτερο, φαίνεται, μέρος του πατριαρχικού χρέους προς Ιουδαίους τοκογλύφους, πού το ονόμαζε «θηρίον της Εκκλησίας».

Οι αντιδράσεις όμως πού προκαλούσε η ανεξαρτησία της γνώμης του και η αυστηρότητα των μέτρων του εναντίον των παρεκτρεπομένων, καθώς και η αδυναμία του τελικά να επιβληθή στους ιδιοτελείς και ταπεινούς συνεργάτες του, του δημιούργησαν μιά ανυπόφορη ατμόσφαιρα, γεμάτη από στεναχώριες και ψυχικές αναστατώσεις.

Αυτοί ακριβώς κινήθηκαν εναντίον του και κάλεσαν ξαφνικά στον θρόνο, τον Απρίλιο του 1598, τον απαίδευτο επίσκοπο Ιωαννίνων Ματθαίο, τον οποίο με την σύμπραξη των Τούρκων τον έκαναν πατριάρχη.

Απογοητευμένος ο Μελέτιος εγκατέλειψε οριστικά την Κωνσταντινούπολη και ξαναγύρισε στην έδρα του, κατά το τέλος του 1598 αρχές του 1599. Επικρατούν οι εγωπαθείς και διεφθαρμένοι του πατριαρχικού περιβάλλοντος και συνεχίζονται οι μηχανορραφίες και οι αλλαξοπατριαρχείες.

Οι νέοι αυτοί γραικύλοι εμπρός στην ικανοποίηση των συμφερόντων τους κάνουν ό,τι μπορούν, για να επιβαρύνουν τα οικονομικά του πατριαρχείου και να σπιλώνουν την υπόληψη της εκκλησίας του Χριστού.

Ο φατριασμός και οι διχόνοιες είναι καθημερινή απασχόλησή τους. Η ελεεινή αυτή κατάσταση όχι μόνον αποκαρδίωνε το ορθόδοξον ποίμνιον αλλά και ωθούσε αρκετούς χριστιανούς κάθε χρόνο στον απογαλακτισμό τους από την Μητέρα Εκκλησία και την καταφυγή τους στον Ισλαμισμό!!!

Ο Μελέτιος πέθανε στις 13 Σεπτεμβρίου του 1601 στις αγκάλες του πνευματικού του τέκνου Κυρίλλου Λούκαρη (1572 – 1638), πού μόλις είχε φτάσει από την δεύτερη αποστολή του στην Πολωνία, όπου μάταια είχε προσπαθήσει ν’ αναστείλει την πρόοδο του αιρετικού παπισμού (Σήμερα ο Παπισμός είναι η κυρίαρχη θρησκευτική δύναμη στην Πολωνία).

*

Απέραντη ήταν η πίστη του Μελετίου στην Ορθοδοξία. Συνεχώς επανελάμβανε ότι αυτή θα σώσει τους Έλληνες:

«Μόνον μη αμελησωμεν αδελφοί τοις ίχνεσιν επιβαίνειν των προγόνων ημων ειδότες ότι ου προσφατοις πόμεθα δόγμασιν αλλ’ αρχαίοις και πατροπαραδότοις τον Σωτηρα Χριστόν έχουσι νομοδότην και νομοθέτην τούς Αποστόλους δε και τούς Αγίους Πατέρας εκφαντορας...».

Παρακαλούσε τον Χριστό να μην παύση να βασιλεύη και να μην επιτρέψη να βασιλεύη άλλος στην θέση του — φράση που υπαινίσσεται τον φόβο για την ενδεχόμενη επικράτηση του Ισλαμισμού.

Οι ομιλίες του Πηγά αποτελούν να ζωντανό Ρωμαίϊκο/εθνικοθρησκευτικό κήρυγμα για εγκαρδίωση και ανάνηψη. Καταδικάζει την πολυτέλεια, την τροφή, την μέθη, πού οδηγούν τούς νέους στο παραστράτημα και στην παραλυσία• στιγματίζει τις σωματικές ηδονές και εξαίρει τις πνευματικές, αποδοκιμάζει τις γυναίκες πού τρέχουν στους μάγους, στις γητεύτρες, στις γύφτισσες κ. λ., ή εκείνες πού πιστεύουν σε διάφορες δεισιδαιμονίες, κ. λ.

Δεν ξεχνά την καταγωγή του και είναι περήφανος γι’ αυτήν. Το γένος του εξακολουθεί να είναι το φως του κόσμου:

«Εσείς είσθε το γένος εκείνο το περιφρονημένον των Ρωμαίων, το οποίον ποτέ εκυρίευσεν όλην την Οικουμένην με την δύναμιν των αρμάτων. Η πρώτη μοναρχία των Περσών μετετέθη εις Αιγυπτίους, από τούς Αιγυπτίους εις Μακεδόνας, οι οποίοι ήσαν Έλληνες, το γνήσιον γένος σας. Από εκείνους δε τους Ρωμαίους, από τους οποίους και κρατάτε και λέγεσθε.

Εσείς είσθε εκείνοι, των οποίων οι πατέρες εφώτισαν την οικουμένην, την ορθοδοξίαν τής Χριστού πίστεως. Τα λείψανα είστε εσείς της βασιλείας των Ρωμαίων, εσείς τα λείψανα της ορθοδοξίας. Από εσάς όλα τα έθνη, όσα ομολογούσι τον Χριστόν, αναμένουσι να πάρουσι το στερέωμα των δογμάτων τής πίστεως και τούς θεσμούς των εκκλησιαστικών πράξεων, τα ήθη και την πολιτείαν τής θεαρέστου ζωής. Όλος ό κόσμος εις εσάς αναδρανίζει, εσάς ως φως του κόσμου».

Ομιλεί ο Μελέτιος, για το γένος των Ρωμαίων και την Βασιλεία των Ρωμαίων εννοώντας προφανώς το Γένος των Ορθοδόξων Ελλήνων/Ρωμηών, την Ρωμανία και την Ρωμηοσύνη.

Ουδαμού και ουδέποτε ανέφερε στους λόγους του, τους ξενόφερτους Φραγκοπαπικούς όρους «Βυζαντινοί» και Βυζάντιον, οι οποίοι δυστυχώς, ανιστορήτως, αντιεπιστημονικώς και απαραδέκτως, έχουν επικρατήσει μέχρι των ημερών μας..

Ο Μελέτιος Πηγάς αντιπαραθέτει την αξία της μετάνοιας προς την απαξία της αμαρτίας:

«Η αμαρτία εξορίζει, η μετάνοια προσοικειοί. Η αμαρτία πτωχαίνει, πλουτίζει η μετάνοια. Η αμαρτία σκορπίζει, η μετάνοια περιμαζώνει. Ασχημίζει η αμαρτία, καλλωπίζει [η μετάνοια]. Εκείνη κατασταίνει βοσκούς χοίρους, ετούτη μας κατασταίνει πάλιν υιούς».

Ας μην είναι λοιπόν οι Έλληνες απαισιόδοξοι. Μόνο στην μετάνοια και στα καλά έργα βρίσκεται η σωτηρία τους:

«…ας κλαύσωμεν από το ένα μέρος διά τας αμαρτίας μας, επιστρέφοντες εις μετάνοιαν, και από το άλλο μέρος, μη απελπίζου, μη απελπίζου ο λαός του θεού, το έθνος το άγιον, βλέποντες πώς σε κακουχούσιν και σκληραγωγούσιν οι ασεβείς.

Αναθυμήσου, πώς και το σπέρμα του Αβραάμ, το σπέρμα της επαγγελίας, παρέδωκεν ο Θεός ό δίκαιος εις δουλείαν τόσους χρόνους. Έπειτα ο αυτός Θεός έκρινε (καθώς είπα του Αβραάμ) το έθνος εκείνο των ασεβών… Πλην, παρακαλώ, να σπουδάσωμεν ημείς, να προφθάσωμεν με τα καλά έργα τες ασέβειες αυτών, διά να παρακινηθή ογληγορήτερα ο Θεός, διά την εργασίαν των καλών μας έργων, διά την ασέβειαν των εχθρών, να χαλάση και τόσην τυραννίαν και τόσον κακόν, ως επιθυμείτε, και να μας αξιώση των αγαθών εκείνων τής βασιλείας των ουρανών. . . ».

Ήταν φλογερή, πηγαία και απέραντη η πίστη του στην ορθοδοξία. Βροντοφωνούσε ότι αυτή θα σώσει τούς Έλληνες. Παρακαλεί τον Χριστό να μην παύσει να βασιλεύει και να μην επιτρέψει να βασιλεύει άλλος στην θέση του• φράση πού υπαινίσσεται τον φόβο για την ενδεχόμενη επικράτηση του Ισλαμισμού.

Ύστερ’ από όσα αναφέραμε παραπάνω, ήταν επόμενο, οι τρεις κορυφαίοι κληρικοί, ο Μελέτιος Πηγάς, ο Γαβριήλ Σεβήρος και ο Μάξιμος Μαργούνιος να θεωρηθούν πρόμαχοι της ορθοδοξίας από τις μάζες των ορθοδόξων και η φήμη τους να φθάσει μέχρι τις ορθόδοξες χώρες της Χερσονήσου του Αίμου (Βαλκανικής), κυρίως στην Ρουμανία.

Μάξιμος ο Γραικός5

Ο 16ος αιών δεν ανέδειξεν μόνον λαμπρούς αγωνιστές και μάρτυρες της Ελευθερίας αλλά και εξέχουσες φυσιογνωμίες οι οποίες ως σκοπόν της Ελληνικής τους ζωής έθεσαν τον εκπολιτισμόν ευρυτάτων ξένων μαζών. Το «Ελληνικόν» και δούλον έτι, ακτινοβολούσε και εξεπλήρωνεν την μεγάλην αποστολήν του φωτισμού των λαών, δια την οποίαν άνωθεν ετάχθη.

Μία από τις λαμπρότερες φυσιογνωμίες όχι μόνον του 16ου αιώνος αλλά ίσως και όλων των αιώνων υπήρξεν ο μοναχός Μάξιμος Γραικός, «ο πρώτος φωτιστής των Ρώσων», κοσμικώς αποκαλούμενος Μιχαήλ Τριβώλης εξ Άρτης.

Τον Ρωσικόν λαόν βυθισμένον τότε εις το σκότος, ανέλαβε να φωτίσει ο Μάξιμος, μέγας αναμορφωτής των Ρώσων, χωρίς ουδ’επί στιγμήν να  παύση να είναι φλογερός Έλλην.

Ο Άγιος Μάξιμος γεννήθηκε στην πόλη της Άρτας, στην πρωτεύουσα του Δεσποτάτου της Ηπείρου. Εκεί έμαθε τα πρώτα γράμματα. Συνέχισε τις σπουδές του στην Δύση. Εμόνασε και ασκήθηκε στο Άγιο Όρος. Έδρασε ιεραποστολικώς στην Ρωσία.

Η προσφορά του στο δύσκολο έργο της σωστής μεταφράσεως και αποκαταστάσεως των λειτουργικών κειμένων υπήρξε μεγάλη. Αξιόλογοι επίσης οι αγώνες του εναντίον της τυπολατρείας, της Αστρολογίας, του Αποκρυφισμού, του Παγανισμού και άλλων κακοδοξιών.

Σκληρός και ο έλεγχός του εναντίον των ετεροθρήσκων και ετεροδόξων, των ιουδαϊζόντων, του ισλαμισμού, του παπισμού, και της μοναστικής κτημοσύνης.

Στην αρχή απολάμβανε την μεγάλη εκτίμηση και αγάπη του Ηγεμόνος και του Πατριάρχου. Σύντομα όμως έπεσε στην δυσμένειά τους, γιατί η αυθεντική ορθόδοξη μαρτυρία και ομολογία του προκάλεσαν την αντιπάθεια και τον πόλεμο του Ηγεμόνος και του Πατριάρχου. Συκοφαντήθηκε ως εχθρός της Ρωσίας και ως αιρετικός. Διώχθηκε σκληρά. Υπέμεινε είκοσι τέσσερα χρόνια φυλακής και απομονώσεως.

 Οι είκοσι επτά λόγοι, που περιλαμβάνονται στον δεύτερο τόμο από το τετράτομο έργο του, είναι δογματικοί. Με μεγάλη σαφήνεια και ειλικρίνεια απολογείται, ομολογεί και αποδεικνύει την ορθότητα της πίστεώς του. Με ταπείνωση δε επιζητεί την επιείκεια και συγχώρηση όλων, δια τυχόν σφάλματα, τα οποία δεν έγιναν εκ προθέσεως ή πεποιθήσεως, αλλά από ελλειπή γνώση της Ρωσικής γλώσσης.

Οι λόγοι του είναι εξόχως σημαντικοί, διδακτικοί και εποικοδομητικοί. Μαρτυρούν δε, κατά τον πλέον σαφή τρόπο, το ορθόδοξο φρόνημα του Αγίου Μαξίμου, όπως αυτό διαμορφώνεται και εκφράζεται μέσα από την ευρυμάθειά του, την αγιογραφική και αγιοπατερική κατάρτισή του και την οσιακή και ασκητική του ζωή.

δ. Η βιβλιοθήκη της Σχολής Χάλκης            

Η βιβλιοθήκη της Σχολής Χάλκης, που θεωρείται μία από τις πιο πλούσιες στον κόσμο σε παλαιότυπα και σπάνια βιβλία, έχει την αρχή της στους βυζαντινούς χρόνους, αφού πολλά από τα χειρόγραφά της προέρχονται από την εποχή του Θεόδωρου Στουδίτη, του ιερού Φωτίου και της Αικατερίνης της Κομνηνής.

Κύριος διοργανωτής και θεμελιωτής της βιβλιοθήκης, πριν ακόμη υπάρξει η Σχολή, υπήρξε ο πατριάρχης Μητροφάνης Γ´ (1565-1572 και 1579-1580).

Είναι εκείνος που μεταξύ άλλων δώρισε και 300 σπάνια χειρόγραφα, πολλά από τα οποία σώζονται σήμερα στην Αίθουσα Χειρογράφων της Πατριαρχικής Βιβλιοθήκης. Η βιβλιοθήκη πλουτίστηκε με διάφορες εκδόσεις από δωρεές και σημαντικές αγορές. Κύριος δωρητής της υπήρξε το Οικουμενικό Πατριαρχείο, στο οποίο ανήκει αυτή ως η δευτέρα Πατριαρχική Βιβλιοθήκη, μετά από εκείνην που υπάρχει αυτοτελώς στο Φανάρι. Πριν από την λειτουργία της Σχολής η βιβλιοθήκη της Μονής ήταν πιθανώς εγκατεστημένη σε ιδιαίτερο χώρο του Πατριαρχείου.

ε. Πολλαπλασιασμός των σχολείων και άνοδος της παιδείας (Θεόφιλος Κορυδαλλεύς - Ευγένιος ό Αιτωλός).

Παρ’ όλα αυτά, γεγονός είναι ότι το «γένος» αρχίζει ν’ αποτινάζει την νάρκη του, να ξυπνά. Έτσι κατά τα τέλη του 16ου αι. και αρχές του 17ου αι. τα ελληνικά σχολεία πολλαπλασιάζονται τόσον στην ηπειρωτική Ελλάδα (στην Κωνσταντινούπολη και στις επαρχίες), όσον και στα νησιά.6

Ήδη στα 1576, ό αριθμός τους στην βασιλεύουσα θα ήταν αρκετά μεγάλος, αφού ό συνολικός αριθμός των μη τουρκικών σχολείων (Εβραίων, Ελλήνων, Ισπανών, Ιταλών κ. λ.) ήταν επάνω από 30 και πριν από μία μεγάλη πυρκαϊά. Ανάμεσα στις ελληνικές σχολές της Πόλης, εξακολουθεί να υφίσταται η πατριαρχική. Είχε, φαίνεται, διαλυθεί κατά τα μέσα του 17ου αι., αλλά κατόπιν επανιδρύεται σαν νέα σχολή με την υλική γενναιοδωρία του ευεργέτη του έθνους, Καστοριανού Μανολάκη.

Στην Σχολή διδάσκονται τα «κοινά γράμματα» δωρεάν, «εγκυκλοπαιδεία, γραμματική, ρητορική και λογική» καθώς και φιλοσοφία και Θεολογία. Σε 12 μαθητές των δύο ανώτερων τάξεων δίδονται υποτροφίες. Φαίνεται όμως ότι ή σχολή δεν λειτούργησε κανονικά και με πλήρες το προσωπικό της.

Εκτός από την Πρωτεύουσα, πρέπει να σημειωθούν για την σχολική τους κίνηση, τα άλλοτε πολιτιστικά κέντρα της Ρωμανίας, ή Θεσσαλονίκη, τα Ιωάννινα, και αι Αθήναι.

Στην Θεσσαλονίκη μνημονεύεται στα 1585,ο Αθηναίος δάσκαλος Γεώργιος και την ίδια περίπου εποχή ό Κρητικός Ματθαίος, ό οποίος είχε διδάξει επί πολλά χρόνια εκεί και είχε διδάξει πολλούς μαθητές.

Στα Ιωάννινα φαίνεται ότι δεν διακόπηκε καθόλου ή πνευματική παράδοση της Αυτοκρατορίας μας (Βυζαντίου), όσο και αν είχε απισχνανθεί στους χρόνους της Τουρκικής δουλείας. Αυτό τουλάχιστο υποστηρίζει ή προφορική παράδοση για την βυζαντινή σχολή των Φιλανθρωπηνών, πού λειτουργούσε μέσα στην μονή του Αγίου Νικολάου στο νησί τής λίμνης των Ιωαννίνων.

Στις Αθήνες επίσης, κατά τα τέλη του 16ου αι. λειτουργούν πολλά ελληνικά σχολεία, όπου φοιτούν όχι μόνο παιδιά, αλλά «και μεγάλοι σπουδαίοι πολλοί». Ανάμεσα σε πολλούς άλλους διδασκάλους συγκαταλέγονται ο Λουκάς, ο Σεβαστιανός, ο Γερμανός και ο Καρίκης.

Η ανάγκη όμως για μάθηση δεν είναι ακόμη αισθητή πλατιά στον ελληνικό λαό και η αποστολή των εκπαιδευτικών, από το εξωτερικό (δυτικοαναθρεμμένοι) πού ισχυρίζοντο ότι θα φέρουν πάλι τα φώτα στην Ελλάδα, αντιμετωπίζεται από την Εκκλησία με διστακτικότητα, σωφροσύνη και δικαιολογημένη επιφυλακτικότητα. Οι μαθητές είναι λίγοι και επομένως και τα δίδακτρα μικρά. Συμπληρωματικός πόρος των δασκάλων δεν μπορεί να είναι άλλος, παρά ο προερχόμενος από την μεταγραφή κωδίκων.

Η αλήθεια όμως είναι ότι τώρα τα γράμματα προκαλούν το ενδιαφέρον του Γένους, αλλά πολύ περισσότερο ελκυστική είναι η κίνηση του εμπορίου και οι συνυφασμένες μ’ αυτό ελπίδες ταχυπλουτισμού και «κοινωνικής ανόδου». Ή επιταχυνόμενη ανταλλαγή των αγαθών Ανατολής και Δύσεως ωθεί πολλούς, ιδίως τα επιχειρηματικά, αλλά και τυχοδιωκτικά πνεύματα, προς την λατρεία του Κερδώου Ερμή.

Οι τύποι αυτοί, δοσμένοι απόλυτα στο κυνήγι του κέρδους και μαγεμένοι από την λάμψη του χρυσού, αποβλέπουν με κάποια περιφρόνηση προς τούς «δασκάλους» και προς την προσφορά τους, όπως συνήθως γίνεται. Χαρακτηριστικά είναι όσα καταγγέλλει ό Έλληνας λόγιος, διδάσκαλος της ελληνικής γραμματικής, μοναχός Παχώμιος Ρουσάνος:

«Ενταύθα δε τουναντίον άπαν γίνεται. Οι μεν λόγου μετέχοντες εστήκασι κάτω, πάντων απορούντες• όσοι δ’ αγύρται και δουλοπρεπείς, εις θρόνους ανάγονται• και χρήματα παντόθεν αποθησαυρίζουσι, εις δέον ουδέν• ου θέλουσιν ιδείν φιλοσοφούντα• έλεγχον τούτο νομίζοντες τής εαυτών ανομίας λήρους αποκαλούσι τούς τοιούτους, ακαταστάτους, ανυποτάκτους, ολιγοψύχους, ότι τούτοις ούχ υποτάσσονται εν τας μωρίαις αυτών. Ούκ αρκεί αυτοίς περιπατείν εν σκότω, αλλά και ετέρους βιάζονται».7

Αξίζει να σημειωθεί ότι στον μοναχό Ρουσάνο ανήκει η πρωτοβουλία της συγκριτικής διερευνήσεως των κατά τόπους ιδιωμάτων της καθομιλουμένης Ελληνικής γλώσσας, την οποία ανέπτυξε αργότερα και ο Κοραής. Τα πολυάριθμα συγγράμματά του φυλάχτηκαν για κάμποσο καιρό στην μονή αυτή, και αργότερα μεταφέρθηκαν στην Βενετία.

Δυστυχώς, στους αστούς της νεοδημιουργούμενης στο εσωτερικό τής οθωμανικής αυτοκρατορίας, νεοαστικής τάξεως, έχουν αρχίσει να εισχωρούν αρκετοί τυχωδιώκτες και επιχειρηματίες, λάτρες του Κερδώου Ερμή, που αποτελούν τροχοπέδη στην όλη προσπάθεια της Εκκλησίας για αναβάθμιση της Παιδείας και Εθνική διαπαιδαγώγηση των ελληνοπαίδων. Κινούνται μάλιστα πιο αργά, και  από τούς συμπατριώτες του εξωτερικού, για τον φωτισμό του «γένους», τουτέστιν ενδιαφέρονται (αρκετοί εξ αυτών), περισσότερον για την πορεία των επιχειρήσεών τους και αύξηση των κερδών τους, την διατήρηση «καλών σχέσεων» με τους οθωμανούς κατακτητές και ολιγώτερον για την πνευματική αναβάθμιση των Ελλήνων και την εθνική τους αφύπνιση.

Μία από τις φωτεινές εξαιρέσεις της αναδυομένης αστικής τάξεως, είναι ο Καστοριανός Μανολάκης, πού ξανανοίγει, την Πατριαρχική Σχολή και ιδρύει σχολεία στην Χίο, Άρτα και Ανατολικό Μακεδονίας.

Συνεχίζεται

---

1 Όπως υποσ. υπ’αρ. 1 του 1ου μέρους.

2 Ο Άγιος Μελέτιος Πηγάς υπήρξε πατριάρχης Αλεξανδρείας (1590 - 1601 μ.Χ.). Μεγάλη εκκλησιαστική προσωπικότητα του 16ου αιώνα, χρημάτισε και τοποτηρητής του Οικουμενικού Πατριαρχείου σε χαλεπούς καιρούς (1597 - 1598 μ.Χ.).

Γεννήθηκε το 1549 μ.Χ. στον Χάνδακα της Κρήτης ή το Μεγάλο Κάστρο της Κρήτης, από ευκατάστατη και ευσεβή οικογένεια, έλαβε αξιόλογη εγκύκλιο μόρφωση και συνέχισε τις ανώτερες σπουδές του στο Πανεπιστήμιο του Παταβίου. Μετά την επιστροφή του, ασπάστηκε τον μοναχικό βίο στη μονή Αγκαράθου της Κρήτης, στην οποία ηγούμενος ήταν ο μετέπειτα Πατριάρχης Αλεξανδρείας Σίλβεστρος (1566 - 1590 μ.Χ.). Ως ηγούμενος της μονής Αγκαράθου μετά την αποχώρηση του Σιλβέστρου, αγωνίστηκε με ζήλο εναντίον της Παπικής προπαγάνδας. Σύντομα αναφέρεται ως κληρικός και πρωτοσύγκελος του πατριαρχείου Αλεξανδρείας.

Μετά τον θάνατο του Σιλβέστρου, χειροτονήθηκε πατριάρχης Αλεξανδρείας από τον πατριάρχη Αντιοχείας Ιωακείμ (5 Αυγούστου 1590 μ.Χ.).

Αγωνίστηκε με μεγάλο ενδιαφέρον για τις ορθόδοξες σχέσεις και τα διεκκλησιαστικά προβλήματα. Περιόρισε τα χρέη του πατριαρχείου, ανοικοδόμησε με τη συνδρομή και του ηγεμόνα της Μολδοβλαχίας Ιερεμία νέο πατριαρχικό οίκο και έλυσε πολλά από τα πιεστικά προβλήματα του πατριαρχείου, ως τον πρόωρο θάνατο του σε ηλικία 52 ετών (1601 μ.Χ.).

3 Μάξιμος ο Πελοποννήσιος (β΄ μισό 16ου – α΄ μισό 17oυ αι.). Λόγιος και μοναχός. Ήταν μαθητής του πατριάρχη Αλεξανδρείας Μελέτιου Πηγά, ο οποίος τον έστειλε για ευρύτερες σπουδές στην Βενετία (1590) και του οποίου διετέλεσε αργότερα διάκονος (1598-1603). Μετά τον θάνατο τού Πηγά, έγινε μέγας λογοθέτης του πατριάρχη Κύριλλου Λούκαρη. Το 1608, ενώ ταξίδευε από την Αλεξάνδρεια στην Κωνσταντινούπολη, αιχμαλωτίστηκε από Φράγκους πειρατές και οδηγήθηκε στην Ιταλία. Την περίοδο 1611-15 έζησε στα Ιωάννινα, όπου λέγεται ότι δίδαξε στην Σχολή των Φιλανθρωπινών.

4 Κατά τα ταξίδια του προς την Κωνσταντινούπολη, ο Μελέτιος είχε την ευκαιρία να διαπιστώση τον μισελληνικό ζήλο και τις «επιτυχίες» των Ιησουϊτών από την ανθελληνική δράση τους, σε βάρος της Ορθοδοξίας. Και τρομαγμένος σημειώνει: «Παρασύρονται των ακεραιοτέρων αι ακοαί. Εις συνήθειαν ήλθον της διεστραμμένης διδασκαλίας… βαπτίσματα παρ’ εκείνων, προπομπαί των εξοδευόντων (αποθνησκόντων), επισκέψεις των ασθενούντων, παρακλήσεις των λυπουμένων, βοήθειαι των καταπονουμένων, αντιλήψεις παντοδαπαί, μυστηρίων κοινωνίαι, α πάντα δι’ εκείνων (των ιησουϊτών) επιτελούμενα σύνδεσμος γίνεται τοις πολλοίς της προς αυτούς ομονοίας, ώστε μικρού χρόνου παρελθόντος μηδέ (εί γένοιτό τις άδεια) ελπίδα λοιπόν είναι τούς υπό χρονίας απάτης κατασχεθέντας πάλιν προς την επίγνωσιν της αληθείας ανακληθήναι».

Στην Χίο οι ιησουΐτες, είχαν σημειώσει τόσες επιτυχίες, ώστε ν’ αναγκαστεί να στείλει εκεί, κατά τα τέλη του 1589, τον ανεψιό και πρωτοσύγκελλό του Κύριλλο Λούκαρι και τον ιερομόναχο Σωφρόνιο Παπαδόπουλο, για ν’ αναστείλουν και να σταματήσουν την ανίερη προπαγάνδα τους. Η παραμονή τους εκεί ήταν εφήμερη και είναι βέβαιο ότι δεν άφησε ουσιαστικές επιδράσεις, αλλά μάλλον σπέρματα αναταραχής και δυσάρεστες συνέπειες για τον Σωφρόνιο. Φαίνεται ότι Χιώτες λατινόφρονες με την υποκίνηση ασφαλώς των ιησουϊτών, αντεπιτέθηκαν και κατόρθωσαν να διαβάλουν στο πατριαρχείο τον νεωτερίζοντα ίσως Σωφρόνιο για Λουθηροκαλβινιστή, με αποτέλεσμα να προκαλέσουν την καθαίρεσή του. Τον Λούκαρι τον στέλνει επίσης ο Μελέτιος το 1593 στην Πολωνία, για ν’ ανταπεξέλθει στην προπαγάνδα των Ιησουϊτών, πού κλόνιζαν και τα θεμέλια της εκεί ορθόδοξης Εκκλησίας.

Κατά την επιστροφή του στην έδρα του, διαπιστώνει ο Μελέτιος με μεγάλη λύπη, τις ταλαιπωρίες των Ελλήνων και την αναξιότητα αρκετών αρχιερέων• «πολύς εσμός εκχείται παρά των ημετέρων τουτωνί, των αρχιερατευόντων, τη οικουμένη των κακιών». Και για να παρηγορήση τον Ιερεμία του γράφει• «Ου Θράκη μόνον πλουτεί των κακών, αλλά Θράκην Αίγυπτος υπερακοντίζει».

Στην Αίγυπτο τον αναμένουν νέοι αγώνες. Με επιμονή τώρα συνεχίζει τις προσπάθειες (πού είχε αρχίσει άλλοτε ως πρωτοσύγκελλος) και κατορθώνει να φέρει στους κόλπους της ορθοδοξίας πολλούς μονοφυσίτες Κόπτες. Δεν στέφθηκε όμως με την ίδια επιτυχία και το διάβημά του προς τον βασιλιά των Αβησσυνών Sagad Α’ (1563 – 1597), προς τον οποίο είχε γράψει (1595) προσκαλώντας τον να μιμηθεί το παραπάνω παράδειγμα. Κατόρθωσε όμως ν’ αντιταχθεί μ’ επιτυχία στην προπαγάνδα των ιησουϊτών ανάμεσα στους Κόπτες και να την ανακόψει. Το κύρος του Μελετίου την εποχή αυτή έχει επιβληθεί όχι μόνο στην Αίγυπτο, αλλά και σε όλο τον ελληνικό χώρο.

5 Μητροπολίτης Άρτης Ιγνάτιος Δ΄. Άγ. Μάξιμος ο Γραικός, ο λόγιος και φωτιστής των Ορθοδόξων, 23 Σεπτεμβρίου 2016. Πηγή: https://www. pemptousia.gr/category/πεμπτουσία/ .../άγιος-μάξιμος-ο-γραικός/

6 Πολλές χρονογραφικές κυρίως λεπτομέρειες γι’ αυτά βρίσκει κανείς στο δίτομο έργο του Τρύφ. Ευαγγελίδου, Η παιδεία επί Τουρκοκρατίας (ελληνικά σχολεία από τής Αλώσεως μέχρι Καποδιστρίου), τ. 1 - 2, Αθήναι 1936.

7 Ο Παχώμιος Ρουσάνος (1508-1553) ήταν Έλληνας λόγιος του 16ου αιώνα. Γεννήθηκε στην Ζάκυνθο και έγινε μοναχός στην μονή του Αγίου Γεωργίου των Κρημνών. Ξεκίνησε από το χωριό του και έκανε περιοδεία σε πολλά μέρη της Ελλάδας, πήγε και στο Άγιο Όρος και προσκύνησε τους Αγίους τόπους. Μετά επισκέφτηκε την Βενετία και συσχετίστηκε με πολλούς ορθόδοξους αρχιερείς, ιερείς, μοναχούς και προύχοντες.

Έζησε βίο λιτό και ρακένδυτο, και έγινε θερμός ζηλωτής της ορθοδοξίας, αλλά και γόνιμος και φιλόπονος συγγραφέας, επιτήδειος στην χρήση της γλώσσας. Δίδαξε την ελληνική γραμματική.

Ήταν δεινός εχθρός του Καρτάνου, γράφοντας και κάνοντας πολλά για να καταπολεμήσει αυτόν και τα πνευματικά ζιζάνια που έσπειρε. Απεβίωσε στην μονή των Κρημνών της Ζακύνθου, χωρίς να είναι γνωστό, ποιο έτος.