Η ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΣΤΟΝ ΑΓΩΝΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ (1453-1821)1

ΜΕΡΟΣ 4ο

Β. 16ος αιώνας (ΟΙ ΑΤΕΛΕΙΩΤΕΣ ΘΥΣΙΕΣ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ) [Συνέχεια 3ου μέρους]

2. Παιδεία- Εκπαίδευση- Εθνική Διαπαιδαγώγηση (Συνέχεια 3ου μέρους)

γ. Συμβολή της Εκκλησίας (αρχιερέων, επισκόπων, ιερέων, μοναχών) στην ανύψωση του πνευματικού επιπέδου του ελληνικού λαού.

Μελέτιος ο Πηγάς2

Η μόνη δυνατή προσωπικότητα, πού θα μπορούσε, εκείνη την περίοδο, ν’ αντιμετωπίσει αποτελεσματικά τις κρίσιμες εσωτερικές και εξωτερικές περιστάσεις της ορθοδοξίας, να δώσει πνοή και ν’ αναζωογονήσει την πνευματική της ζωή, είναι ο μεγάλος για την ταπεινοφροσύνη, για την μόρφωση και για το κύρος του, Μελέτιος ο Πηγάς (1549 – 1601).

Στην Αλεξάνδρεια ο Πηγάς ίδρυσε την πρώτη ελληνική σχολή, όπου και δίδαξε. Για τούς μαθητές του έγραψε το εγχειρίδιο «Στοιχειώσεις», πού διαιρείται σε 3 μέρη, γραμματική, διαλεκτική και ρητορική. Άλλην επίσης σχολήν ίδρυσε στο κοινόβιο της Αλεξανδρείας και διώρισε δάσκαλο τον μοναχό Μάξιμο Πελοποννήσιο.3

Είναι η εποχή των νέων κλυδωνισμών της Εκκλησίας από την απήχηση του γρηγοριανού ημερολογίου, από την σύγκληση της συνόδου του 1583 στην Κωνσταντινούπολη για την αντιμετώπιση του ζητήματος αυτού (απόρριψη του παπικής εμπνεύσεως Γρηγοριανού Ημερολογίου), από την έκδοση του Τόμου του πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως και του «ετέρου τόμου Αλεξανδρινού», πού συντάσσει ο Μελέτιος Πηγάς και αποστέλλει στην Νοτιοδυτική Ρωσία, για να διαφωτίσει τούς κατοίκους σχετικά με την μεταρρύθμιση του ημερολογίου.

Δεν είχε καταλαγιάσει ακόμη ο σάλος της εκκλησίας, όταν ο Μελέτιος, προσκεκλημένος από τον τσάρο της Ρωσίας Ιβάν Δ΄ τον Τρομερό (1533 – 1584), ταξιδεύει στην Ρωσία με σκοπό να προσφέρει τις υπηρεσίες του στην ομόδοξη εκκλησία της.

Όταν όμως φθάνει στην Κωνσταντινούπολη, αναγκάζεται να διακόψει το ταξίδι του, γιατί διαπιστώνει ότι η ορθόδοξη εκκλησία κινδυνεύει από τον σάλο εσωτερικών διενέξεων και ανωμαλιών. Επί δύο χρόνια (1586 – 1587) ο Μελέτιος αγωνίζεται με σύνεση για ν’ αποκαταστήσει την γαλήνη στην έδρα της ορθοδοξίας, ενώ με το γραπτό και προφορικό του κήρυγμα, ανανεώνει την δραστηριότητα πού είχε επιδείξει στην Κρήτη. Με κέντρο την Κωνσταντινούπολη, επισκέπτεται τούς κατοίκους διαφόρων μερών της Θράκης και της Μ. Ασίας, αποστέλλει σε άλλους επιστολές και τονώνει την Ορθόδοξη πίστη τους.

Το έργο του Μελετίου θυμίζει την δράση των αποστόλων των πρώτων χριστιανικών χρόνων.

Στις αρχές του 1588 ο Μελέτιος καλείται ν’ αναλάβει την διοίκηση του πατριαρχείου Αλεξανδρείας με τον τίτλο του πατριαρχικού εξάρχου και μετά τον θάνατο του Σιλβέστρου εκλέγεται «πάπας και πατριάρχης Αλεξανδρείας» (5 Αυγούστου 1590).

Ο Μελέτιος ξαναγυρίζει δυό φορές ακόμη στην Κωνσταντινούπολη, την πρώτη για να λάβει μέρος στην σύνοδο της Κωνσταντινουπόλεως της 12 Φεβρουαρίου 1593 (η οποία μεταξύ άλλων σκοπό είχε να κυρώσει σύμφωνα με τούς κανόνες της Εκκλησίας την ανακήρυξη του πατριαρχείου της Μόσχας) και την δεύτερη το 1594, για να ενισχύσει με την παρουσία του ηθικά τον πατριάρχη Ιερεμία Β΄ και να συντελέσει πάλι στην αποκατάσταση της γαλήνης μέσα στο οικουμενικό πατριαρχείο, η οποία έχει διαταραχθεί σε επικίνδυνο σημείον.

Οι εσωτερικές έριδες και ανωμαλίες αρχίζουν να κλονίζουν την θέση του Πατριαρχείου καθώς τώρα, γίνονται περισσότερον αισθητοί μέσα στους κόλπους της Εκκλησίας, οι κλυδωνισμοί από την αντιχριστιανική και αντεθνική δράση των Ιησουϊτών, οι οποίοι αποδεικνύουν πλέον, ότι ενεργούν ως ωτακουστές και πράκτορες του Σουλτανικού κααθεστώτος.4

Μετά τον θάνατο του Ιερεμία Β΄, υπείκων στις αλλεπάλληλες εκκλήσεις και πρεσβείες των κύκλων του πατριαρχείου, κληρικών και κοσμικών, έρχεται στην Κωνσταντινούπολη και αναλαμβάνει στις 26 Μαρτίου 1597 την διακυβέρνηση τού οικουμενικού θρόνου ως «επιτηρητής» (τοποτηρητής), ωσότου εκλεγεί ο νέος πατριάρχης. Τότε τον γνωρίζει ο περιηγητής Dousa, πού μας δίνει το πορτραίτο του:

«ήταν πια ηλικιωμένος, το πρόσωπό του αξιοπρεπές και τα ψυχικά του χαρίσματα τόσο μεγάλα, ώστε να μη θεωρήται ότι ανάξια κατείχε την ανώτατη θέση τής ανατολικής εκκλησίας• γενικά με την εμφάνισή του κατακτούσε τις ψυχές των ανθρώπων».

Κατά το εικοσάμηνο περίπου διάστημα της τοποτηρητείας του ο Μελέτιος κατόρθωσε να οργανώσει άριστα το πατριαρχικό δικαστήριο, πού εκδίκαζε τελεσίδικα τις υποθέσεις των χριστιανών ραγιάδων, να εξαγοράσει το μοναστήρι του Μεγάλου Δημητρίου στην Ξυλόπορτα, όπου με δωρεές του ηγεμόνα της Μολδαβίας Ιερεμία (1595-1606) κτίστηκε το νέο πατριαρχικό οίκημα, και με τούς εράνους και συνδρομές των χριστιανών να εξοφλήσει το μεγαλύτερο, φαίνεται, μέρος του πατριαρχικού χρέους προς Ιουδαίους τοκογλύφους, πού το ονόμαζε «θηρίον της Εκκλησίας».

Οι αντιδράσεις όμως πού προκαλούσε η ανεξαρτησία της γνώμης του και η αυστηρότητα των μέτρων του εναντίον των παρεκτρεπομένων, καθώς και η αδυναμία του τελικά να επιβληθή στους ιδιοτελείς και ταπεινούς συνεργάτες του, του δημιούργησαν μιά ανυπόφορη ατμόσφαιρα, γεμάτη από στεναχώριες και ψυχικές αναστατώσεις.

Αυτοί ακριβώς κινήθηκαν εναντίον του και κάλεσαν ξαφνικά στον θρόνο, τον Απρίλιο του 1598, τον απαίδευτο επίσκοπο Ιωαννίνων Ματθαίο, τον οποίο με την σύμπραξη των Τούρκων τον έκαναν πατριάρχη.

Απογοητευμένος ο Μελέτιος εγκατέλειψε οριστικά την Κωνσταντινούπολη και ξαναγύρισε στην έδρα του, κατά το τέλος του 1598 αρχές του 1599. Επικρατούν οι εγωπαθείς και διεφθαρμένοι του πατριαρχικού περιβάλλοντος και συνεχίζονται οι μηχανορραφίες και οι αλλαξοπατριαρχείες.

Οι νέοι αυτοί γραικύλοι εμπρός στην ικανοποίηση των συμφερόντων τους κάνουν ό,τι μπορούν, για να επιβαρύνουν τα οικονομικά του πατριαρχείου και να σπιλώνουν την υπόληψη της εκκλησίας του Χριστού.

Ο φατριασμός και οι διχόνοιες είναι καθημερινή απασχόλησή τους. Η ελεεινή αυτή κατάσταση όχι μόνον αποκαρδίωνε το ορθόδοξον ποίμνιον αλλά και ωθούσε αρκετούς χριστιανούς κάθε χρόνο στον απογαλακτισμό τους από την Μητέρα Εκκλησία και την καταφυγή τους στον Ισλαμισμό!!!

Ο Μελέτιος πέθανε στις 13 Σεπτεμβρίου του 1601 στις αγκάλες του πνευματικού του τέκνου Κυρίλλου Λούκαρη (1572 – 1638), πού μόλις είχε φτάσει από την δεύτερη αποστολή του στην Πολωνία, όπου μάταια είχε προσπαθήσει ν’ αναστείλει την πρόοδο του αιρετικού παπισμού (Σήμερα ο Παπισμός είναι η κυρίαρχη θρησκευτική δύναμη στην Πολωνία).

*

Απέραντη ήταν η πίστη του Μελετίου στην Ορθοδοξία. Συνεχώς επανελάμβανε ότι αυτή θα σώσει τους Έλληνες:

«Μόνον μη αμελησωμεν αδελφοί τοις ίχνεσιν επιβαίνειν των προγόνων ημων ειδότες ότι ου προσφατοις πόμεθα δόγμασιν αλλ’ αρχαίοις και πατροπαραδότοις τον Σωτηρα Χριστόν έχουσι νομοδότην και νομοθέτην τούς Αποστόλους δε και τούς Αγίους Πατέρας εκφαντορας...».

Παρακαλούσε τον Χριστό να μην παύση να βασιλεύη και να μην επιτρέψη να βασιλεύη άλλος στην θέση του — φράση που υπαινίσσεται τον φόβο για την ενδεχόμενη επικράτηση του Ισλαμισμού.

Οι ομιλίες του Πηγά αποτελούν να ζωντανό Ρωμαίϊκο/εθνικοθρησκευτικό κήρυγμα για εγκαρδίωση και ανάνηψη. Καταδικάζει την πολυτέλεια, την τροφή, την μέθη, πού οδηγούν τούς νέους στο παραστράτημα και στην παραλυσία• στιγματίζει τις σωματικές ηδονές και εξαίρει τις πνευματικές, αποδοκιμάζει τις γυναίκες πού τρέχουν στους μάγους, στις γητεύτρες, στις γύφτισσες κ. λ., ή εκείνες πού πιστεύουν σε διάφορες δεισιδαιμονίες, κ. λ.

Δεν ξεχνά την καταγωγή του και είναι περήφανος γι’ αυτήν. Το γένος του εξακολουθεί να είναι το φως του κόσμου:

«Εσείς είσθε το γένος εκείνο το περιφρονημένον των Ρωμαίων, το οποίον ποτέ εκυρίευσεν όλην την Οικουμένην με την δύναμιν των αρμάτων. Η πρώτη μοναρχία των Περσών μετετέθη εις Αιγυπτίους, από τούς Αιγυπτίους εις Μακεδόνας, οι οποίοι ήσαν Έλληνες, το γνήσιον γένος σας. Από εκείνους δε τους Ρωμαίους, από τους οποίους και κρατάτε και λέγεσθε.

Εσείς είσθε εκείνοι, των οποίων οι πατέρες εφώτισαν την οικουμένην, την ορθοδοξίαν τής Χριστού πίστεως. Τα λείψανα είστε εσείς της βασιλείας των Ρωμαίων, εσείς τα λείψανα της ορθοδοξίας. Από εσάς όλα τα έθνη, όσα ομολογούσι τον Χριστόν, αναμένουσι να πάρουσι το στερέωμα των δογμάτων τής πίστεως και τούς θεσμούς των εκκλησιαστικών πράξεων, τα ήθη και την πολιτείαν τής θεαρέστου ζωής. Όλος ό κόσμος εις εσάς αναδρανίζει, εσάς ως φως του κόσμου».

Ομιλεί ο Μελέτιος, για το γένος των Ρωμαίων και την Βασιλεία των Ρωμαίων εννοώντας προφανώς το Γένος των Ορθοδόξων Ελλήνων/Ρωμηών, την Ρωμανία και την Ρωμηοσύνη.

Ουδαμού και ουδέποτε ανέφερε στους λόγους του, τους ξενόφερτους Φραγκοπαπικούς όρους «Βυζαντινοί» και Βυζάντιον, οι οποίοι δυστυχώς, ανιστορήτως, αντιεπιστημονικώς και απαραδέκτως, έχουν επικρατήσει μέχρι των ημερών μας..

Ο Μελέτιος Πηγάς αντιπαραθέτει την αξία της μετάνοιας προς την απαξία της αμαρτίας:

«Η αμαρτία εξορίζει, η μετάνοια προσοικειοί. Η αμαρτία πτωχαίνει, πλουτίζει η μετάνοια. Η αμαρτία σκορπίζει, η μετάνοια περιμαζώνει. Ασχημίζει η αμαρτία, καλλωπίζει [η μετάνοια]. Εκείνη κατασταίνει βοσκούς χοίρους, ετούτη μας κατασταίνει πάλιν υιούς».

Ας μην είναι λοιπόν οι Έλληνες απαισιόδοξοι. Μόνο στην μετάνοια και στα καλά έργα βρίσκεται η σωτηρία τους:

«…ας κλαύσωμεν από το ένα μέρος διά τας αμαρτίας μας, επιστρέφοντες εις μετάνοιαν, και από το άλλο μέρος, μη απελπίζου, μη απελπίζου ο λαός του θεού, το έθνος το άγιον, βλέποντες πώς σε κακουχούσιν και σκληραγωγούσιν οι ασεβείς.

Αναθυμήσου, πώς και το σπέρμα του Αβραάμ, το σπέρμα της επαγγελίας, παρέδωκεν ο Θεός ό δίκαιος εις δουλείαν τόσους χρόνους. Έπειτα ο αυτός Θεός έκρινε (καθώς είπα του Αβραάμ) το έθνος εκείνο των ασεβών… Πλην, παρακαλώ, να σπουδάσωμεν ημείς, να προφθάσωμεν με τα καλά έργα τες ασέβειες αυτών, διά να παρακινηθή ογληγορήτερα ο Θεός, διά την εργασίαν των καλών μας έργων, διά την ασέβειαν των εχθρών, να χαλάση και τόσην τυραννίαν και τόσον κακόν, ως επιθυμείτε, και να μας αξιώση των αγαθών εκείνων τής βασιλείας των ουρανών. . . ».

Ήταν φλογερή, πηγαία και απέραντη η πίστη του στην ορθοδοξία. Βροντοφωνούσε ότι αυτή θα σώσει τούς Έλληνες. Παρακαλεί τον Χριστό να μην παύσει να βασιλεύει και να μην επιτρέψει να βασιλεύει άλλος στην θέση του• φράση πού υπαινίσσεται τον φόβο για την ενδεχόμενη επικράτηση του Ισλαμισμού.

Ύστερ’ από όσα αναφέραμε παραπάνω, ήταν επόμενο, οι τρεις κορυφαίοι κληρικοί, ο Μελέτιος Πηγάς, ο Γαβριήλ Σεβήρος και ο Μάξιμος Μαργούνιος να θεωρηθούν πρόμαχοι της ορθοδοξίας από τις μάζες των ορθοδόξων και η φήμη τους να φθάσει μέχρι τις ορθόδοξες χώρες της Χερσονήσου του Αίμου (Βαλκανικής), κυρίως στην Ρουμανία.

Μάξιμος ο Γραικός5

Ο 16ος αιών δεν ανέδειξεν μόνον λαμπρούς αγωνιστές και μάρτυρες της Ελευθερίας αλλά και εξέχουσες φυσιογνωμίες οι οποίες ως σκοπόν της Ελληνικής τους ζωής έθεσαν τον εκπολιτισμόν ευρυτάτων ξένων μαζών. Το «Ελληνικόν» και δούλον έτι, ακτινοβολούσε και εξεπλήρωνεν την μεγάλην αποστολήν του φωτισμού των λαών, δια την οποίαν άνωθεν ετάχθη.

Μία από τις λαμπρότερες φυσιογνωμίες όχι μόνον του 16ου αιώνος αλλά ίσως και όλων των αιώνων υπήρξεν ο μοναχός Μάξιμος Γραικός, «ο πρώτος φωτιστής των Ρώσων», κοσμικώς αποκαλούμενος Μιχαήλ Τριβώλης εξ Άρτης.

Τον Ρωσικόν λαόν βυθισμένον τότε εις το σκότος, ανέλαβε να φωτίσει ο Μάξιμος, μέγας αναμορφωτής των Ρώσων, χωρίς ουδ’επί στιγμήν να  παύση να είναι φλογερός Έλλην.

Ο Άγιος Μάξιμος γεννήθηκε στην πόλη της Άρτας, στην πρωτεύουσα του Δεσποτάτου της Ηπείρου. Εκεί έμαθε τα πρώτα γράμματα. Συνέχισε τις σπουδές του στην Δύση. Εμόνασε και ασκήθηκε στο Άγιο Όρος. Έδρασε ιεραποστολικώς στην Ρωσία.

Η προσφορά του στο δύσκολο έργο της σωστής μεταφράσεως και αποκαταστάσεως των λειτουργικών κειμένων υπήρξε μεγάλη. Αξιόλογοι επίσης οι αγώνες του εναντίον της τυπολατρείας, της Αστρολογίας, του Αποκρυφισμού, του Παγανισμού και άλλων κακοδοξιών.

Σκληρός και ο έλεγχός του εναντίον των ετεροθρήσκων και ετεροδόξων, των ιουδαϊζόντων, του ισλαμισμού, του παπισμού, και της μοναστικής κτημοσύνης.

Στην αρχή απολάμβανε την μεγάλη εκτίμηση και αγάπη του Ηγεμόνος και του Πατριάρχου. Σύντομα όμως έπεσε στην δυσμένειά τους, γιατί η αυθεντική ορθόδοξη μαρτυρία και ομολογία του προκάλεσαν την αντιπάθεια και τον πόλεμο του Ηγεμόνος και του Πατριάρχου. Συκοφαντήθηκε ως εχθρός της Ρωσίας και ως αιρετικός. Διώχθηκε σκληρά. Υπέμεινε είκοσι τέσσερα χρόνια φυλακής και απομονώσεως.

 Οι είκοσι επτά λόγοι, που περιλαμβάνονται στον δεύτερο τόμο από το τετράτομο έργο του, είναι δογματικοί. Με μεγάλη σαφήνεια και ειλικρίνεια απολογείται, ομολογεί και αποδεικνύει την ορθότητα της πίστεώς του. Με ταπείνωση δε επιζητεί την επιείκεια και συγχώρηση όλων, δια τυχόν σφάλματα, τα οποία δεν έγιναν εκ προθέσεως ή πεποιθήσεως, αλλά από ελλειπή γνώση της Ρωσικής γλώσσης.

Οι λόγοι του είναι εξόχως σημαντικοί, διδακτικοί και εποικοδομητικοί. Μαρτυρούν δε, κατά τον πλέον σαφή τρόπο, το ορθόδοξο φρόνημα του Αγίου Μαξίμου, όπως αυτό διαμορφώνεται και εκφράζεται μέσα από την ευρυμάθειά του, την αγιογραφική και αγιοπατερική κατάρτισή του και την οσιακή και ασκητική του ζωή.

δ. Η βιβλιοθήκη της Σχολής Χάλκης            

Η βιβλιοθήκη της Σχολής Χάλκης, που θεωρείται μία από τις πιο πλούσιες στον κόσμο σε παλαιότυπα και σπάνια βιβλία, έχει την αρχή της στους βυζαντινούς χρόνους, αφού πολλά από τα χειρόγραφά της προέρχονται από την εποχή του Θεόδωρου Στουδίτη, του ιερού Φωτίου και της Αικατερίνης της Κομνηνής.

Κύριος διοργανωτής και θεμελιωτής της βιβλιοθήκης, πριν ακόμη υπάρξει η Σχολή, υπήρξε ο πατριάρχης Μητροφάνης Γ´ (1565-1572 και 1579-1580).

Είναι εκείνος που μεταξύ άλλων δώρισε και 300 σπάνια χειρόγραφα, πολλά από τα οποία σώζονται σήμερα στην Αίθουσα Χειρογράφων της Πατριαρχικής Βιβλιοθήκης. Η βιβλιοθήκη πλουτίστηκε με διάφορες εκδόσεις από δωρεές και σημαντικές αγορές. Κύριος δωρητής της υπήρξε το Οικουμενικό Πατριαρχείο, στο οποίο ανήκει αυτή ως η δευτέρα Πατριαρχική Βιβλιοθήκη, μετά από εκείνην που υπάρχει αυτοτελώς στο Φανάρι. Πριν από την λειτουργία της Σχολής η βιβλιοθήκη της Μονής ήταν πιθανώς εγκατεστημένη σε ιδιαίτερο χώρο του Πατριαρχείου.

ε. Πολλαπλασιασμός των σχολείων και άνοδος της παιδείας (Θεόφιλος Κορυδαλλεύς - Ευγένιος ό Αιτωλός).

Παρ’ όλα αυτά, γεγονός είναι ότι το «γένος» αρχίζει ν’ αποτινάζει την νάρκη του, να ξυπνά. Έτσι κατά τα τέλη του 16ου αι. και αρχές του 17ου αι. τα ελληνικά σχολεία πολλαπλασιάζονται τόσον στην ηπειρωτική Ελλάδα (στην Κωνσταντινούπολη και στις επαρχίες), όσον και στα νησιά.6

Ήδη στα 1576, ό αριθμός τους στην βασιλεύουσα θα ήταν αρκετά μεγάλος, αφού ό συνολικός αριθμός των μη τουρκικών σχολείων (Εβραίων, Ελλήνων, Ισπανών, Ιταλών κ. λ.) ήταν επάνω από 30 και πριν από μία μεγάλη πυρκαϊά. Ανάμεσα στις ελληνικές σχολές της Πόλης, εξακολουθεί να υφίσταται η πατριαρχική. Είχε, φαίνεται, διαλυθεί κατά τα μέσα του 17ου αι., αλλά κατόπιν επανιδρύεται σαν νέα σχολή με την υλική γενναιοδωρία του ευεργέτη του έθνους, Καστοριανού Μανολάκη.

Στην Σχολή διδάσκονται τα «κοινά γράμματα» δωρεάν, «εγκυκλοπαιδεία, γραμματική, ρητορική και λογική» καθώς και φιλοσοφία και Θεολογία. Σε 12 μαθητές των δύο ανώτερων τάξεων δίδονται υποτροφίες. Φαίνεται όμως ότι ή σχολή δεν λειτούργησε κανονικά και με πλήρες το προσωπικό της.

Εκτός από την Πρωτεύουσα, πρέπει να σημειωθούν για την σχολική τους κίνηση, τα άλλοτε πολιτιστικά κέντρα της Ρωμανίας, ή Θεσσαλονίκη, τα Ιωάννινα, και αι Αθήναι.

Στην Θεσσαλονίκη μνημονεύεται στα 1585,ο Αθηναίος δάσκαλος Γεώργιος και την ίδια περίπου εποχή ό Κρητικός Ματθαίος, ό οποίος είχε διδάξει επί πολλά χρόνια εκεί και είχε διδάξει πολλούς μαθητές.

Στα Ιωάννινα φαίνεται ότι δεν διακόπηκε καθόλου ή πνευματική παράδοση της Αυτοκρατορίας μας (Βυζαντίου), όσο και αν είχε απισχνανθεί στους χρόνους της Τουρκικής δουλείας. Αυτό τουλάχιστο υποστηρίζει ή προφορική παράδοση για την βυζαντινή σχολή των Φιλανθρωπηνών, πού λειτουργούσε μέσα στην μονή του Αγίου Νικολάου στο νησί τής λίμνης των Ιωαννίνων.

Στις Αθήνες επίσης, κατά τα τέλη του 16ου αι. λειτουργούν πολλά ελληνικά σχολεία, όπου φοιτούν όχι μόνο παιδιά, αλλά «και μεγάλοι σπουδαίοι πολλοί». Ανάμεσα σε πολλούς άλλους διδασκάλους συγκαταλέγονται ο Λουκάς, ο Σεβαστιανός, ο Γερμανός και ο Καρίκης.

Η ανάγκη όμως για μάθηση δεν είναι ακόμη αισθητή πλατιά στον ελληνικό λαό και η αποστολή των εκπαιδευτικών, από το εξωτερικό (δυτικοαναθρεμμένοι) πού ισχυρίζοντο ότι θα φέρουν πάλι τα φώτα στην Ελλάδα, αντιμετωπίζεται από την Εκκλησία με διστακτικότητα, σωφροσύνη και δικαιολογημένη επιφυλακτικότητα. Οι μαθητές είναι λίγοι και επομένως και τα δίδακτρα μικρά. Συμπληρωματικός πόρος των δασκάλων δεν μπορεί να είναι άλλος, παρά ο προερχόμενος από την μεταγραφή κωδίκων.

Η αλήθεια όμως είναι ότι τώρα τα γράμματα προκαλούν το ενδιαφέρον του Γένους, αλλά πολύ περισσότερο ελκυστική είναι η κίνηση του εμπορίου και οι συνυφασμένες μ’ αυτό ελπίδες ταχυπλουτισμού και «κοινωνικής ανόδου». Ή επιταχυνόμενη ανταλλαγή των αγαθών Ανατολής και Δύσεως ωθεί πολλούς, ιδίως τα επιχειρηματικά, αλλά και τυχοδιωκτικά πνεύματα, προς την λατρεία του Κερδώου Ερμή.

Οι τύποι αυτοί, δοσμένοι απόλυτα στο κυνήγι του κέρδους και μαγεμένοι από την λάμψη του χρυσού, αποβλέπουν με κάποια περιφρόνηση προς τούς «δασκάλους» και προς την προσφορά τους, όπως συνήθως γίνεται. Χαρακτηριστικά είναι όσα καταγγέλλει ό Έλληνας λόγιος, διδάσκαλος της ελληνικής γραμματικής, μοναχός Παχώμιος Ρουσάνος:

«Ενταύθα δε τουναντίον άπαν γίνεται. Οι μεν λόγου μετέχοντες εστήκασι κάτω, πάντων απορούντες• όσοι δ’ αγύρται και δουλοπρεπείς, εις θρόνους ανάγονται• και χρήματα παντόθεν αποθησαυρίζουσι, εις δέον ουδέν• ου θέλουσιν ιδείν φιλοσοφούντα• έλεγχον τούτο νομίζοντες τής εαυτών ανομίας λήρους αποκαλούσι τούς τοιούτους, ακαταστάτους, ανυποτάκτους, ολιγοψύχους, ότι τούτοις ούχ υποτάσσονται εν τας μωρίαις αυτών. Ούκ αρκεί αυτοίς περιπατείν εν σκότω, αλλά και ετέρους βιάζονται».7

Αξίζει να σημειωθεί ότι στον μοναχό Ρουσάνο ανήκει η πρωτοβουλία της συγκριτικής διερευνήσεως των κατά τόπους ιδιωμάτων της καθομιλουμένης Ελληνικής γλώσσας, την οποία ανέπτυξε αργότερα και ο Κοραής. Τα πολυάριθμα συγγράμματά του φυλάχτηκαν για κάμποσο καιρό στην μονή αυτή, και αργότερα μεταφέρθηκαν στην Βενετία.

Δυστυχώς, στους αστούς της νεοδημιουργούμενης στο εσωτερικό τής οθωμανικής αυτοκρατορίας, νεοαστικής τάξεως, έχουν αρχίσει να εισχωρούν αρκετοί τυχωδιώκτες και επιχειρηματίες, λάτρες του Κερδώου Ερμή, που αποτελούν τροχοπέδη στην όλη προσπάθεια της Εκκλησίας για αναβάθμιση της Παιδείας και Εθνική διαπαιδαγώγηση των ελληνοπαίδων. Κινούνται μάλιστα πιο αργά, και  από τούς συμπατριώτες του εξωτερικού, για τον φωτισμό του «γένους», τουτέστιν ενδιαφέρονται (αρκετοί εξ αυτών), περισσότερον για την πορεία των επιχειρήσεών τους και αύξηση των κερδών τους, την διατήρηση «καλών σχέσεων» με τους οθωμανούς κατακτητές και ολιγώτερον για την πνευματική αναβάθμιση των Ελλήνων και την εθνική τους αφύπνιση.

Μία από τις φωτεινές εξαιρέσεις της αναδυομένης αστικής τάξεως, είναι ο Καστοριανός Μανολάκης, πού ξανανοίγει, την Πατριαρχική Σχολή και ιδρύει σχολεία στην Χίο, Άρτα και Ανατολικό Μακεδονίας.

Συνεχίζεται

---

1 Όπως υποσ. υπ’αρ. 1 του 1ου μέρους.

2 Ο Άγιος Μελέτιος Πηγάς υπήρξε πατριάρχης Αλεξανδρείας (1590 - 1601 μ.Χ.). Μεγάλη εκκλησιαστική προσωπικότητα του 16ου αιώνα, χρημάτισε και τοποτηρητής του Οικουμενικού Πατριαρχείου σε χαλεπούς καιρούς (1597 - 1598 μ.Χ.).

Γεννήθηκε το 1549 μ.Χ. στον Χάνδακα της Κρήτης ή το Μεγάλο Κάστρο της Κρήτης, από ευκατάστατη και ευσεβή οικογένεια, έλαβε αξιόλογη εγκύκλιο μόρφωση και συνέχισε τις ανώτερες σπουδές του στο Πανεπιστήμιο του Παταβίου. Μετά την επιστροφή του, ασπάστηκε τον μοναχικό βίο στη μονή Αγκαράθου της Κρήτης, στην οποία ηγούμενος ήταν ο μετέπειτα Πατριάρχης Αλεξανδρείας Σίλβεστρος (1566 - 1590 μ.Χ.). Ως ηγούμενος της μονής Αγκαράθου μετά την αποχώρηση του Σιλβέστρου, αγωνίστηκε με ζήλο εναντίον της Παπικής προπαγάνδας. Σύντομα αναφέρεται ως κληρικός και πρωτοσύγκελος του πατριαρχείου Αλεξανδρείας.

Μετά τον θάνατο του Σιλβέστρου, χειροτονήθηκε πατριάρχης Αλεξανδρείας από τον πατριάρχη Αντιοχείας Ιωακείμ (5 Αυγούστου 1590 μ.Χ.).

Αγωνίστηκε με μεγάλο ενδιαφέρον για τις ορθόδοξες σχέσεις και τα διεκκλησιαστικά προβλήματα. Περιόρισε τα χρέη του πατριαρχείου, ανοικοδόμησε με τη συνδρομή και του ηγεμόνα της Μολδοβλαχίας Ιερεμία νέο πατριαρχικό οίκο και έλυσε πολλά από τα πιεστικά προβλήματα του πατριαρχείου, ως τον πρόωρο θάνατο του σε ηλικία 52 ετών (1601 μ.Χ.).

3 Μάξιμος ο Πελοποννήσιος (β΄ μισό 16ου – α΄ μισό 17oυ αι.). Λόγιος και μοναχός. Ήταν μαθητής του πατριάρχη Αλεξανδρείας Μελέτιου Πηγά, ο οποίος τον έστειλε για ευρύτερες σπουδές στην Βενετία (1590) και του οποίου διετέλεσε αργότερα διάκονος (1598-1603). Μετά τον θάνατο τού Πηγά, έγινε μέγας λογοθέτης του πατριάρχη Κύριλλου Λούκαρη. Το 1608, ενώ ταξίδευε από την Αλεξάνδρεια στην Κωνσταντινούπολη, αιχμαλωτίστηκε από Φράγκους πειρατές και οδηγήθηκε στην Ιταλία. Την περίοδο 1611-15 έζησε στα Ιωάννινα, όπου λέγεται ότι δίδαξε στην Σχολή των Φιλανθρωπινών.

4 Κατά τα ταξίδια του προς την Κωνσταντινούπολη, ο Μελέτιος είχε την ευκαιρία να διαπιστώση τον μισελληνικό ζήλο και τις «επιτυχίες» των Ιησουϊτών από την ανθελληνική δράση τους, σε βάρος της Ορθοδοξίας. Και τρομαγμένος σημειώνει: «Παρασύρονται των ακεραιοτέρων αι ακοαί. Εις συνήθειαν ήλθον της διεστραμμένης διδασκαλίας… βαπτίσματα παρ’ εκείνων, προπομπαί των εξοδευόντων (αποθνησκόντων), επισκέψεις των ασθενούντων, παρακλήσεις των λυπουμένων, βοήθειαι των καταπονουμένων, αντιλήψεις παντοδαπαί, μυστηρίων κοινωνίαι, α πάντα δι’ εκείνων (των ιησουϊτών) επιτελούμενα σύνδεσμος γίνεται τοις πολλοίς της προς αυτούς ομονοίας, ώστε μικρού χρόνου παρελθόντος μηδέ (εί γένοιτό τις άδεια) ελπίδα λοιπόν είναι τούς υπό χρονίας απάτης κατασχεθέντας πάλιν προς την επίγνωσιν της αληθείας ανακληθήναι».

Στην Χίο οι ιησουΐτες, είχαν σημειώσει τόσες επιτυχίες, ώστε ν’ αναγκαστεί να στείλει εκεί, κατά τα τέλη του 1589, τον ανεψιό και πρωτοσύγκελλό του Κύριλλο Λούκαρι και τον ιερομόναχο Σωφρόνιο Παπαδόπουλο, για ν’ αναστείλουν και να σταματήσουν την ανίερη προπαγάνδα τους. Η παραμονή τους εκεί ήταν εφήμερη και είναι βέβαιο ότι δεν άφησε ουσιαστικές επιδράσεις, αλλά μάλλον σπέρματα αναταραχής και δυσάρεστες συνέπειες για τον Σωφρόνιο. Φαίνεται ότι Χιώτες λατινόφρονες με την υποκίνηση ασφαλώς των ιησουϊτών, αντεπιτέθηκαν και κατόρθωσαν να διαβάλουν στο πατριαρχείο τον νεωτερίζοντα ίσως Σωφρόνιο για Λουθηροκαλβινιστή, με αποτέλεσμα να προκαλέσουν την καθαίρεσή του. Τον Λούκαρι τον στέλνει επίσης ο Μελέτιος το 1593 στην Πολωνία, για ν’ ανταπεξέλθει στην προπαγάνδα των Ιησουϊτών, πού κλόνιζαν και τα θεμέλια της εκεί ορθόδοξης Εκκλησίας.

Κατά την επιστροφή του στην έδρα του, διαπιστώνει ο Μελέτιος με μεγάλη λύπη, τις ταλαιπωρίες των Ελλήνων και την αναξιότητα αρκετών αρχιερέων• «πολύς εσμός εκχείται παρά των ημετέρων τουτωνί, των αρχιερατευόντων, τη οικουμένη των κακιών». Και για να παρηγορήση τον Ιερεμία του γράφει• «Ου Θράκη μόνον πλουτεί των κακών, αλλά Θράκην Αίγυπτος υπερακοντίζει».

Στην Αίγυπτο τον αναμένουν νέοι αγώνες. Με επιμονή τώρα συνεχίζει τις προσπάθειες (πού είχε αρχίσει άλλοτε ως πρωτοσύγκελλος) και κατορθώνει να φέρει στους κόλπους της ορθοδοξίας πολλούς μονοφυσίτες Κόπτες. Δεν στέφθηκε όμως με την ίδια επιτυχία και το διάβημά του προς τον βασιλιά των Αβησσυνών Sagad Α’ (1563 – 1597), προς τον οποίο είχε γράψει (1595) προσκαλώντας τον να μιμηθεί το παραπάνω παράδειγμα. Κατόρθωσε όμως ν’ αντιταχθεί μ’ επιτυχία στην προπαγάνδα των ιησουϊτών ανάμεσα στους Κόπτες και να την ανακόψει. Το κύρος του Μελετίου την εποχή αυτή έχει επιβληθεί όχι μόνο στην Αίγυπτο, αλλά και σε όλο τον ελληνικό χώρο.

5 Μητροπολίτης Άρτης Ιγνάτιος Δ΄. Άγ. Μάξιμος ο Γραικός, ο λόγιος και φωτιστής των Ορθοδόξων, 23 Σεπτεμβρίου 2016. Πηγή: https://www. pemptousia.gr/category/πεμπτουσία/ .../άγιος-μάξιμος-ο-γραικός/

6 Πολλές χρονογραφικές κυρίως λεπτομέρειες γι’ αυτά βρίσκει κανείς στο δίτομο έργο του Τρύφ. Ευαγγελίδου, Η παιδεία επί Τουρκοκρατίας (ελληνικά σχολεία από τής Αλώσεως μέχρι Καποδιστρίου), τ. 1 - 2, Αθήναι 1936.

7 Ο Παχώμιος Ρουσάνος (1508-1553) ήταν Έλληνας λόγιος του 16ου αιώνα. Γεννήθηκε στην Ζάκυνθο και έγινε μοναχός στην μονή του Αγίου Γεωργίου των Κρημνών. Ξεκίνησε από το χωριό του και έκανε περιοδεία σε πολλά μέρη της Ελλάδας, πήγε και στο Άγιο Όρος και προσκύνησε τους Αγίους τόπους. Μετά επισκέφτηκε την Βενετία και συσχετίστηκε με πολλούς ορθόδοξους αρχιερείς, ιερείς, μοναχούς και προύχοντες.

Έζησε βίο λιτό και ρακένδυτο, και έγινε θερμός ζηλωτής της ορθοδοξίας, αλλά και γόνιμος και φιλόπονος συγγραφέας, επιτήδειος στην χρήση της γλώσσας. Δίδαξε την ελληνική γραμματική.

Ήταν δεινός εχθρός του Καρτάνου, γράφοντας και κάνοντας πολλά για να καταπολεμήσει αυτόν και τα πνευματικά ζιζάνια που έσπειρε. Απεβίωσε στην μονή των Κρημνών της Ζακύνθου, χωρίς να είναι γνωστό, ποιο έτος.