Η ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΣΤΟΝ ΑΓΩΝΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ (1453-1821)1

ΜΕΡΟΣ 5ο

Β. 16ος αιώνας (ΟΙ ΑΤΕΛΕΙΩΤΕΣ ΘΥΣΙΕΣ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ) [Συνέχεια 4ου μέρους]

2. Παιδεία- Εκπαίδευση- Εθνική Διαπαιδαγώγηση (Συνέχεια 4ου μέρους)

στ. Η Σύνοδος του 1593

Ο Πατριάρχης Ιερεμίας Β΄ ο Τρανός, τον Φεβρουάριο του 1593 συγκαλεί σύνοδο όπου μεταξύ άλλων αποφασίζεται, οι ορθόδοξοι μητροπολίτες που ήταν στην δικαιοδοσία τού Οικουμενικού Πατριαρχείου να ιδρύσουν σχολεία, προς διδαχήν των «θείων και ιερών» γραμμάτων στην περιφέρειά τους, με δική τους φροντίδα και δαπάνη.

Σύμφωνα με την απόφαση της Συνόδου,  «έκαστον επίσκοπον εν τη αυτού παροικία φροντίδα και δαπάνην την δυναμένην ποιείν, ώστε τα Θεία και Ιερά γράμματα δύνανται διδάσκεσθαι βοηθείν δεν κατά δύναμιν τοις εθέλουσι διδάσκειν και τοις μαθείν προαιρουμένοις εάν των επιτηδείωνχρείαν έχωσι».

Από την εποχή αυτή, γενικεύεται η ίδρυση σχολείων και διαχέεται η παιδεία έξω από τα όρια της αρχιεπισκοπής Κωνσταντινουπόλεως. Στην σύνοδο ήταν παρών ο Μελέτιος Πηγάς, τότε Πατριάρχης Αλεξανδρείας που εξέφραζε και την γνώμη των Ιωακείμ Αντιοχείας και Σωφρονίου Ιεροσολύμων.

Η απόφαση αυτή ΔΕΝ είχε άμεσα και θεαματικά αποτελέσματα, ωστόσο η σημασία της έγκειται στο ότι η ηγεσία της Εκκλησίας αναλάμβανε και επισήμως την εποπτεία της εκπαιδεύσεως των υπόδουλων Ελλήνων και από τότε άρχιζε η συστηματική προσπάθεια για την ανάπτυξη της παιδείας.

Η ανάγκη της εκκλησίας να μάθουν γράμματα οι κληρικοί και οι ιεροψάλτες, η συνέχιση της υστερορωμαίϊκης (υστεροβυζαντινής) παραδόσεως και η πίστη ότι η παιδεία ήταν αναγκαία για να διατηρηθεί η θρησκευτική και εθνική συνείδηση, επέβαλαν την λειτουργία σχολείων. Όμως, οι συνθήκες δουλείας που επικρατούσαν, η αμάθεια του λαού, η έλλειψη πόρων, η έλλειψη δασκάλων και κυρίως ο αγώνας για επιβίωση, δεν βοήθησαν την απόφαση του Πατριαρχείου, αφού μέχρι τα μέσα σχεδόν του 17ου αιώνα ελάχιστα σχολεία λειτούργησαν και αυτά στο πλαίσιο της ενορίας.

Στα ενοριακά αυτά σχολεία διδάσκονταν ανάγνωση και γραφή, τα λεγόμενα κολλυβογράμματα, και τα παιδιά μάθαιναν να διαβάζουν από την Οκτώηχο, το Ψαλτήρι, το Ωρολόγιο και άλλα εκκλησιαστικά βιβλία. Ο κύριος σκοπός των ενοριακών σχολείων ήταν να καταρτήσουν ιερείς και ψαλτάδες, όπως φανερώνει άλλωστε και το δίστιχο από τα κάλαντα:

«Κι αν έχεις γιό στα γράμματα, βάλτον και στο ψαλτήρι, του χρόνου σαν και σήμερα να βάλει πετραχήλι».

ζ. Πελοπόννησος, πρώτη Τουρκοκρατία (1466-1684)

1/ Η κυριαρχία των Ελλήνων/Ρωμαίων/Ρωμηών (Βυζαντινών) στην Πελοπόννησο δεν έμελλε να διαρκέσει πολύ. Οι Οθωμανοί με επικεφαλής τον Μουράτ Β΄ εξεστράτευσαν εναντίον του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου την άνοιξη του 1446. Το Δεκέμβριο του ιδίου έτους, μετά από μια άνιση αναμέτρηση, εξαιτίας της αριθμητικής υπεροχής των τουρκικών στρατευμάτων, ο Μουράτ κατέλαβε την Κόρινθο και προχώρησε χωρίς δυσκολία προς την Πάτρα. Ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος κατέστη φόρου υποτελής και ο Σουλτάνος άφησε την Πελοπόννησο, παίρνοντας μαζί του χιλιάδες αιχμαλώτους. Η Τουρκοκρατία στην Πελοπόννησο είχε ήδη αρχίσει.

2/ Πνευματικά κέντρα Πελοποννήσου

Ξεκινώντας την περιήγησή μας στα πνευματικά –μοναστικά κυρίως κέντρα της Πελοποννήσου, θα ήταν παράλειψη να μην αναφερθούμε πρωτίστως στον Μυστρά .

Γνωστή εδώ είναι η δράση του μεγάλου νεοπλατωνικού φιλοσόφου Γεώργιου Γεμιστού Πλήθωνος, ο οποίος και ίδρυσε φιλοσοφική σχολή και επηρέασε με την διδασκαλία του την νεοελληνική σκέψη ακόμα και στα χρόνια της.

Η επελθούσα φραγκοκρατία και η ανάδειξη του Μυστρά ως νέου κέντρου της περιοχής, αλλάζει τον θρησκευτικό και πολιτικό χάρτη της Πελοποννήσου. Τα πράγματα αλλάζουν κατά τις ημέρες του δεσποτάτου των Παλαιολόγων, μετά την επανάκτηση του Μυστρά, έως την μοιραία κατάκτηση της Πελοποννήσου από τους Τούρκους στα τέλη Μαΐου του 1460.

Καθώς συνεχίζεται η ζωή της Μητροπόλεως Λακεδαιμονίας, σπουδαίες φυσιογνωμίες και συγγραφείς κατέκλυσαν την αυλή των Παλαιολόγων, με την οποία συνδέονται οι δύο Ευγενικοί, ο Βησσαρίων, ο Ιωάννης Αργυρόπουλος, ο Γεννάδιος Σχολάριος ο μετέπειτα Πατριάρχης και άλλοι. Φυσικό είναι να διατρίβουν, εδώ, στην αντιγραφή κωδίκων άνδρες «ασπαστώς περί την καλλιέργειαν των γραμμάτων έχοντες».

Αξίζει να τονισθεί ότι κώδικες οι οποίοι εγράφησαν στο βιβλιογραφικό εργαστήριο της Παλαιολόγειας αυλής του Μυστρά - και ιδιαιτέρως στην παλαιότατη Μονή Βροντοχίου - από προσωπικότητες της εποχής με καταγωγή από την Λακεδαίμονα ή από μη Λάκωνες που έζησαν εδώ και προσέφεραν τις πολύτιμες υπηρεσίες τους στην Μητρόπολη Λακεδαιμονίας, βρίσκονται σήμερα και κοσμούν τις βιβλιοθήκες θρησκευτικών κέντρων όχι μόνο της Ελλάδος αλλά και του εξωτερικού.2

3/ Στην ιερή και εθνική αποστολή της Εκκλησίας μεγίστη υπήρξε και η προσφορά των Μονών. Αξίζει να θυμηθούμε ότι οι σπουδαιότεροι Διδάσκαλοι του Γένους,

«εις τας Αγίας Μονάς το πρώτον εμαθήτευσαν και εντεύθεν προς πάσαν γωνίαν της ταλαιπώρου πατρίδος έσπευδον να μεταδώσωσι την παιδείαν, να στηρίξωσι την Πίστιν, να κρατύνωσι την εκκλησία, να στερεώσωσι το φρόνημα και να προπαρασκευάσωσι το σκλαβωμένο Εθνος δια να διαρρήξη τα δεσμά του και να ανακτήση την ελευθερίαν του».

Στα πελοποννησιακά μνημεία ανήκουν και τα μοναστικά κέντρα, των οποίων η συμβολή στην διαμόρφωση ενός ξεχωριστού κλίματος στην περιοχή είναι πολύμορφη. Οι Ιερές Μονές της  Πελοποννήσου είτε εκείνες που καταστράφηκαν είτε αυτές που, παρά τις δοκιμασίες, παραμένουν όρθιες στο πέρασμα του χρόνου, διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην παιδεία του τόπου με τις βιβλιοθήκες τους, τα εργαστήρια αντιγραφής κωδίκων, τις Βιβλιογραφικές Σχολές, την φύλαξη και διάσωση των χειρογράφων κωδίκων και τέλος τα σχολεία που λειτούργησαν σε αυτές.

Η Μονή Φιλοσόφου και η Σχολή της Δημητσάνας

Η Μονή Φιλοσόφου, που βρίσκεται σε απόσταση 4.000 μ. περίπου νότια της Δημητσάνας και είναι αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου, είναι  ευρύτατα γνωστή σ’ όλη την Ελλάδα και το εξωτερικό ακόμη, γιατί κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας διατήρησε περίφημη Σχολή, από την οποία βγήκαν επιφανείς άνδρες.

Η μονή αυτή καλείται μέχρι σήμερα Μοναστήρι του Φιλοσόφου και Κρυφό Σχολειό.

Η πρώτη ονομασία οφείλεται στο ότι ο ιδρυτής ήταν πιθανώς καθηγητής της φιλοσοφίας στην Κωνσταντινούπολη ή λόγιος μοναχός. Η δεύτερη ονομασία «Κρυφό Σχολειό» οφείλεται στο ότι σύμφωνα με την παράδοση, λειτουργούσε εκεί κατά την διάρκεια της Τουρκοκρατίας ελληνικό σχολείο.

Επτά Πατριάρχες, μεταξύ των οποίων ο Εθνομάρτυρας Γρηγόριος ο Ε΄ και εβδομήντα (70) μητροπολίτες πέρασαν από την Μονή. Ακόμη περισσότεροι έδρασαν σαν διδάσκαλοι, ιεροκήρυκες, κληρικοί κ.λπ.

Η Σχολή της Μονής Φιλοσόφου ήταν εφοδιασμένη και με πλούσια συλλογή βιβλίων και χειρογράφων. Από αυτά πολλά μεταφέρθηκαν στην κατόπιν ιδρυθείσα Σχολή Δημητσάνας, άλλα δε, κατεστράφησαν κατά την Επανάσταση και άλλα κατά την διάλυση της μονής το 1834. Στην Εθνική Βιβλιοθήκη Αθηνών σώζονται δύο σπουδαία παλαιά χειρόγραφα (12ου αιώνα), τα άπαντα του Μ. Βασιλείου και το Ευαγγέλιον του Βλαχομανώλη, στο οποίον ορκίζονταν τα μέλη της Φιλικής Εταιρείας. Μερικά άλλα χειρόγραφα και βιβλία σώζονται στην βιβλιοθήκη της Δημητσάνας.

Η ιερά Μονή της Αγίας Λαύρας

Κατά την ίδια εποχή ιδρύθηκε νοτιοανατολικά των Καλαβρύτων και η ιστορική μονή της Λαύρας στην θέση που ευρίσκεται σήμερα το Παλαιομονάστηρο. Η μονή της Αγίας Λαύρας με την αρχαιότερη της μονή του Μεγάλου Σπηλαίου, εκπλήρωσε μεγάλη αποστολή για την επικράτηση του Χριστιανισμού.

 Η ιερά Μονή της Αγίας Λαύρας, είναι αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου, αλλά εορτάζει και στις 17 Μαρτίου, εορτή Αγίου Αλεξίου, του οποίου η Αγία Κάρα φυλάσσεται σε αργυρά θήκη. Κατά την παράδοση και τα στοιχεία που υπάρχουν, η ιστορία της Μονής αρχίζει από τους χρόνους της Αυτοκρατορίας Νικηφόρου Φωκά. Όπως είναι γνωστό, ο Αυτοκράτορας Νικηφόρος Φωκάς, ευλαβείτο τον Όσιο Αθανάσιο τον Αθωνίτη και με δική του υλική ενίσχυση, άρχισε να κτίζεται στο Άγιο Όρος η Μονή της Μεγίστης Λαύρας.

Το 1585 καταστρέφεται από πυρκαγιά, η οποία αποδόθηκε στους Τούρκους, για να ανακοπεί το Εθνικό της έργο. Οι μοναχοί έφυγαν σε μετόχια της Μονής. Για αρκετά χρόνια, είναι ερειπωμένη. Το 1600, αρχίζει πάλι το χτίσιμο της Μονής από έναν Καλαβρυτινό, Ιωάννη και αργότερα Ηγούμενο αυτής.

Η Μονή του Μεγάλου Σπηλαίου

Η μονή της Θεοτόκου του Μεγάλου Σπηλαίου βρίσκεται στα Καλάβρυτα του Ν. Αχαΐας της Πελοποννήσου. Το μοναστήρι οφείλει την ονομασία του στην μορφολογία του εδάφους όπου είναι κτισμένο. Σχετικά με την ίδρυση του μοναστηριού υπάρχουν πολλές αντιφατικές πληροφορίες. Τείνουμε  να αποδεχτούμε την άποψη του συναξαρίου των κτητόρων της μονής, Συμεών και Θεοδώρου, που τους θέλει να έδρασαν την περίοδο της Εικονομαχίας.

Μάλιστα, στο μοναστήρι σώζεται η εικόνα της Παναγίας Βρεφοκρατούσης, έργο του Αποστόλου και Ευαγγελιστή Λουκά, την οποία και βρήκαν οι δύο μοναχοί κατά την περιοδεία τους στον ελλαδικό χώρο με σκοπό την προστασία των εικόνων από την αίρεση των εικονομάχων. Η εύρεση της μεγαλαιοσπηλαιώτισσας αποτέλεσε θεαματική απόδειξη της ορθοδοξότητας των εικονόφιλων. Προς απόδειξη αυτής της χρονολογικής εικασίας, έρχεται να προστεθεί και η μαρτυρία του Οικονόμου στο Επίμετρο του Κτιτορικού του, ότι το μοναστήρι τον 9ο αιώνα καταστράφηκε από πυρκαγιά  και αποδίδει την καταστροφή σε μηχανορραφίες των εικονομάχων

Ξεχωριστός ήταν ο ρόλος του μοναστηριού στον τομέα της παιδείας, τα χρόνια της Τουρκοκρατίας.

Ο Αμβρόσιος Φραντζής γράφει για την φροντίδα της Μονής για τα γράμματα:

«αλλά και μέχρι και σήμερον δεν παύουν οι πατέρες της Μονής ταύτης του να φροντίζωσιν υπέρ της προόδου των φώτων, οίτινες εσύστησαν Ελληνικήν σχολήν εντός της Μονής, σκοπόν έχοντες να συστήσωσιν ακολούθως και σχολήν δια την Θεολογίαν, την φιλοσοφίαν, και την ρητορικήν».3

Δεν είναι γνωστό το πότε άρχισε η λειτουργία του σχολείου του Μεγάλου Σπηλαίου. Πάντως η ύπαρξη μεγάλης βιβλιοθήκης, που αναφέρεται στις πηγές από την περίοδο της τουρκοκρατίας, πρέπει να σχετίζεται με την παράλληλη λειτουργία της σχολής. Πολλοί προτιμούσαν την σχολή του Μεγάλου Σπηλαίου από την αντίστοιχη της Δημητσάνας. Είχε μάλιστα και την ονομασία «Πανεπιστήμιο της Πελοποννήσου».4

Οι Ιερές Μονές του Οσίου Νίκωνος του «Μετανοείτε», του Βροντοχίου, του Ζωοδότου Χριστού εν Μυστρά και των Αγίων Τεσσαράκοντα

Στην Μητρόπολη Λακεδαιμονίας εργάσθηκαν πολλοί Λακεδαιμόνιοι, κυρίως, βιβλιογράφοι, οι οποίοι πλούτισαν και την βιβλιοθήκη αυτής και τις βιβλιοθήκες των Ιερών Μονών που υπάγονταν στην Μητρόπολη. Πιστεύεται σήμερα ακραδάντως, ότι η αυλή του Μητροπολίτη Λακεδαιμονίας και οι Ιερές Μονές του Οσίου Νίκωνος του «Μετανοείτε», του Βροντοχίου, του Ζωοδότου Χριστού εν Μυστρά και των Αγίων Τεσσαράκοντα, θα ήσαν σχολεία, δηλ. Βιβλιογραφικές Σχολές, στις οποίες μαθήτευσαν οι πλείστοι Λακεδαιμό­νιοι βιβλιογράφοι.

Μεγάλη βιβλιογραφική Σχολή λειτουργούσε στην Ι. Μονή Αγ. Τεσσαράκοντα, κώδικες της οποίας έγραψαν σπουδαίες φυσιογνωμίες. Τον κατάλογο των εδώ βιβλιογράφων λαμπρύνουν δύο άνδρες εξ Αναβρυτής Λακωνίας.5 Ο ένας ήταν ο με ξεχωριστή δράση λόγιος και συγγραφέας Επίσκοπος Βρεσθένης  Παρθένιος, ο οποίος για την αντιγραφή των χειρογράφων διέμενε στην Μονή των Αγ. Τεσσαράκοντα. Ο άλλος ήταν ο Ιερομόναχος και Πρωτοσύγκελος Γαλακτίων.

Αξιολογότατη βιβλιοθήκη είχε η πολύ παλαιά εν Μυστρά Μονή του Βροντοχίου. Στην βιβλιοθήκη αυτή, ανήκε ο κώδικας του Χρυσοστόμου, τον οποίο έγραψε ο περίφημος νομικός Βασιλάκης το 1296. Στην ίδια Μονή ανήκε και το ευρισκόμενο σήμερα στην Συνοδική βιβλιοθήκη της Μόσχας (υπ. αριθ. 225) Ευαγγέλιον, γραμμένο σε περγαμηνή τον δέκατο τρίτο αιώνα.

Ο Μητροπολίτης Κρήτης Νικηφόρος Μοσχόπουλος, ο οποίος ήταν υποχρεωμένος - λόγω της ενετικής κυριαρχίας - να ζει μακριά από την κύρια έδρα του, λάμπρυνε με την παρουσία του την Μητρόπολη Λακεδαιμονίας. Άνθρωπος μεγάλης σοφίας, βιβλιόφιλος και καλλιγράφος, έφερε στην νεοσύστατη πόλη των Παλαιολόγων την πνευματική καλλιέργεια της Βασιλεύουσας και βοηθούμενος από τον αδελφό του Ααρών, επανίδρυσε ή έκτισε τον άγιο Δημήτριο, την Μητρόπολη του Μυστρά (1302).

Επίσης, άλλοι κώδικες βρέθηκαν στην Μονή του Ζωοδότου Χριστού στο Μυστρά. Στην συλλογή της αρχαίας Μητροπόλεως του εν Μυστρά Αγίου Δημητρίου του Μυροβλήτου ανήκε κώδικας του 16ου αι., ο οποίος φιλοξενείται σήμερα στην Βασιλική δημόσια βιβλιοθήκη της Δρέσδης.

Οι υπόλοιποι κώδικες της μητροπόλεως αυτής, κατετέθησαν κατά τους προεπαναστατικούς χρόνους στην Μονή των Αγίων Τεσσαράκοντα, σύμφωνα με την παράδοση την οποία επικαλείται ο ιστορικός Σπυρίδων Λάμπρου.

4/. Πνευματική – καλλιτεχνική παραγωγή των πελοποννησίων διδασκάλων (16ος αι.)

Οι κυριώτεροι από τους διδασκάλους της περιόδου εκείνης ήσαν:

Ιωάννης Ζυγομαλάς: Γεννήθηκε στο Ναύπλιο  το 1498. Όπως αναφέρει ο Γερλάχιος «ούτος ο ανήρ λαμπρών ηθών και ιταλικής αγχινοίας, κόσμος δε και στολισμός του πατριαρχείου. Υπήρξε γνώστης της ελληνική, λατινικής και ιταλικής γλώσσας. Όταν ο Ιωάσαφ χειροτονήθηκε Οικουμενικός Πατριάρχης, ο Ιωάννης τον ακολούθησε στην Κωνσταντινούπολη. Η υπόλοιπη οικογένεια μετακόμισε εκεί γύρω στο 1555.

Ο Ιωάννης ανέλαβε το αξίωμα (οφφίκιον) του «Μεγάλου Ρήτορος του Πατριαρχείου» και το 1570 χειροθετήθηκε από τον Πατριάρχη Ιερεμία Β΄ τον Τρανό, «Μέγας Ερμηνευτής των Γραφών». Συνέχισε να διδάσκει τα Αρχαία ελληνικά και να αντιγράφει χειρόγραφα κατά παραγγελίαν.

Μανουήλ ο Μαλαξός νοτάριος: Γεννήθηκε στο Ναύπλιο. Και για τον Μαλαξό γράφει ο Γερλάχιος ότι εδίδασκε τους ελληνόπαιδες σε ένα μικρό και ταπεινό θάλαμο του πατριαρχείου. Ασχολήθηκε με την αντιγραφή βιβλίων.  Πατέρας του ήταν ο ιερέας και οικονόμος της μητροπόλεως Ναυπλίου και Άργους Δημήτριος Μαλαξός. Πιθανόν αδελφός του να ήταν ο επίσης λόγιος Νικόλαος (†1584). Έδρασε το β´ μισό του 16ου αιώνα στο Ναύπλιο μέχρι την κατάληψή του από τους Τούρκους(1539).

Γύρω στο 1555 τον εντοπίζουμε στην Βενετία, όπου ασχολείται με εκδοτικές και τυπογραφικές εργασίες. Οι επιχειρήσεις του όμως φαίνεται δεν πήγαν καλά κι επέστρεψε στην Ελλάδα. Το 1561 ήταν ήδη νοτάριος6 της μητροπόλεως Θηβών της Βοιωτίας. Το 1577 εγκαταστάθηκε στην Κωνσταντινούπολη όπου φυτοζωούσε διδάσκοντας μικρό κύκλο μαθητών και αντιγράφοντας χειρόγραφα. Εκεί πέθανε το 1581.7

Θεοδόσιος Ζυγομαλάς: Γεννήθηκε το 1544 στο Ναύπλιο. Ο πατέρας του ήταν ο Ιωάννης ο Ζυγομαλάς. Ο Θεοδόσιος χρημάτισε πρωτονοτάριος του πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως.

Δωρόθεος Μητροπολίτης Μονεμβασιάς: Έδρασε περίπου στα τέλη του 16ου αιώνα.  Συνέθεσε συνοπτική χρονογραφία από την αρχή της δημιουργίας του κόσμου και φτάνει μέχρι το 1591.

Δημήτριος Νοταράς: Ο εκ Πελοποννήσου αρχίατρος του ηγεμόνα της Ουγγροβλαχίας. Ο Δημήτριος αναφέρεται ως ειδήμων της ελληνικής, λατινικής, ιταλικής διαλέκτου καθώς και της θύραθεν παιδείας. Στη «Νεοελληνική Φιλολογία» του Ανδρέα Παπαδόπουλου Βρετού, συναντάμε τα ονόματα επιφανών ανδρών κυρίως του 17ου αιώνα, τα οποία μας παραθέτει κατά αλφαβητική σειρά.

Άγγελος (Χριστόφορος): Λόγιος άνδρας του 17ου αιώνα με πελοποννησιακή καταγωγή. Μη μπορώντας να ανταπεξέλθει στις επιδρομές και τις αυθαιρεσίες των Τούρκων κατέφυγε στην Αγγλία, όπου συνέγραψε την περιγραφή των Εκκλησιών των Ορθοδόξων  Χριστιανών στην Ανατολή και άλλα δύο έργα «Εγκώμιον των Άγγλων» και «Περί Αποστάτου Εκκλησίας»

Γαβριήλ (Σεβήρος): Γεννήθηκε το 1541 στη Μονεμβασιά, όπου και διδάχτηκε τα ελληνικά γράμματα και χειροτονήθηκε ιερέας. Ως επιβράβευση του πλουσίου έργου και της προσφοράς του, ο Πατριάρχης Ιερεμίας, το 1577, τον χειροτόνησε Αρχιεπίσκοπο Φιλαδελφίας της μητροπόλεως της Λυδίας. Μόλις πληροφορήθηκε το γεγονός  αυτό το ορθόδοξο πλήρωμα της Βενετίας, το οποίο αντιστοιχούσε σε τέσσερις χιλιάδες ορθοδόξων, προσκάλεσε τον νεοχειροτονηθέντα αρχιεπίσκοπο να τους ποιμάνει ως αρχιερέας τους. (Λοιπά όπως 3ο μέρος, 2γ).

Τα ελληνικά σχολεία έτσι πολλαπλασιάζονται καθώς, όπως πληροφορούμαστε στην Κωνσταντινούπολη, τα μη τουρκικά σχολεία ήταν πάνω από τριάντα.

3.   Τα Ελληνικά επαναστατικά κινήματα

-1532. Ξεσηκώθηκαν πάλι η Κορώνη, το Ναυαρίνο και το Ναύπλιο. Αρχηγοί τους αντίστοιχα ήταν οι Θεόδωρος Αγιαποστολίτης, Μιχαήλ Καλόφωνος και Θεόδωρος Βουκίτης

-1535. Τη υποκινήσει των Ενετών εξηγέρθησαν οι Πελοποννήσιοι κατά των τούρκων. Λόγω του ανοργάνωτου η επανάστασις απέτυχεν και οι Τούρκοι επεδόθησαν εις γενικήν σφαγήν των Χριστιανών.

-1571. Στη Ναύπακτο, νικηφόρος ναυμαχία χριστιανικών δυνάμεων (Βενετοί, Ισπανοί, Κρητικοί και Κερκυραίοι) κατά οθωμανών. Την ίδια χρονιά ξεσηκώθηκαν Λιδωρικιώτες, Βιτρινιτσιώτες και Γαλαξιδιώτες. Νικήθηκαν όμως κατά την επίθεσή τους στα Σάλωνα και 80 αρχηγοί και εκπρόσωποί τους εξαπατήθηκαν και οδηγήθηκαν στην σφαγή από τους τούρκους.

Μετά την ναυμαχία της Ναυπάκτου το 1571, οι Μητροπολίτες Μονεμβασίας Μακάριος Μελισσηνός , ο Ρόδου, ο Παλαιών Πατρών Γερμανός Α΄ (1561-1572), ο Νάξου και ο Μυτιλήνης τίθενται επικεφαλής επαναστατικών κινημάτων. Οι περισσότεροι μάλιστα, όπως και πολλοί ιερείς έχουν τραγικό τέλος- παλουκώνονται ή σφαγιάζονται με γιαταγάνια.

Παράλληλες εξεγέρσεις σημειώθηκαν και στην Παρνασσίδα, όπου ακολούθησε σφαγή, στο Αιγαίο, την Θεσσαλονίκη και τον Άθω. Την ίδια χρονιά πραγματοποιείται επανάσταση στην Κύπρο, όπου γράφηκαν χρυσές σελίδες ηρωϊσμού στις θρυλικές πολιορκίες Λευκωσίας και Αμμοχώστου.

-1574. Επανάσταση στην Ακαρνανία και την Ήπειρο με τον Γρίβα Μπούα. Ο πάπας Σίξτος Ε΄ εκφράζει ελπίδες (σοβαρή «βοήθεια» η «ελπιδολογία») ότι το κίνημα θα πετύχει την απελευθέρωση της Ελλάδος. Δυστυχώς απέτυχε.

-Το 1575 κήρυξε επανάσταση στη Μάνη, ο Αρχιεπίσκοπος Επιδαύρου Μακάριος Μελισσηνός με συναρχηγόν τον αδελφόν του χωροδεσπότην Θεόδωρον. Ούτοι κατώρθωσαν να οργανώσουν επαναστατικόν σώμα από 25.000 πεζούς και 3.000 ιππείς. Αφού συνέχισαν επί δύο έτη, τον πόλεμον κατά των κατακτητών και μάλιστα δια προσωπικών δαπανών, αναγκάσθησαν να αυτοεξορισθούν καταφυγόντες πρώτον εις την Ισπανίαν και μετά εις την Νεάπολιν.

Στο τέλος της ατυχούς αυτής  επαναστάσεως, οι κατακτητές επέπεσαν άγριοι και αδυσώπητοι κατά των Ελλήνων στην πελοπόννησον. Μεταξύ των θυμάτων της αγρίας τουρκικής εκδικήσεως ήσαν ο Αρχιεπίσκοπος Πατρών και ο αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης οι οποίοι εκάησαν επί της πυράς.

-Τον Ιούνιο του 1576 σημειώνονται νέες επαναστάσεις στην Μακεδονία και στα νότια Βαλκάνια, όπου πρωταγωνιστούσαν ο αρχιεπίσκοπος Αχρίδος Ιωακείμ, ο Βελεσσών Φώτιος, ο Βελεγράδων στην Β. Ήπειρο Νεκτάριος και ο Καστορίας Σωφρόνιος. Ζητούν μάλιστα την βοήθεια του ηγέτου των Δυτικών Don Juan de Austria αλλά ματαίως. Στην ίδια γραμμή κινήθηκε και ο Μητροπολίτης Δαλματίας, Ιταλίας, Αμβρακίας, Σικελίας Τιμόθεος που επίεζε τον Πάπα Πίο Ε΄ να συνασπίσει τις χριστιανικές δυνάμεις κατά των Οθωμανών.

Αλλά και οι διάδοχοί τους, ο Αχρίδος Αθανάσιος από την Μάνη και ο Νεκτάριος, προσπαθούν να ξεσηκώσουν τους Χειμαρριώτες το 1596, ενώ λίγο νωρίτερα, το 1582, ο πρωτοπαπάς Μάνης Μουρίσκος στην Μάνη το αυτό πράττει, συνεννοούμενος με τους Ισπανούς. Στα βόρεια Βαλκάνια μετά το 1597 ο Μητροπολίτης Τυρνόβου στην Βουλγαρία Διονύσιος Ράλλης συνεργαζόταν με τον ήρωα Μιχαήλ Γενναίο ξεσηκώνοντας τους λαούς της Χερσοννήσου του Αίμου (Βαλκανίων).

Επαναστατικές ενέργειες του Διονυσίου, μητροπολίτη Τυρνόβου (1597-1598)8

Ο θερμός αυτός Έλληνας πατριώτης, Ράλλης από πατέρα και Παλαιολόγος από μητέρα, ήταν συγγενής επίσης των Καντακουζηνών, του γνωστού Μιχαήλ, του επονομαζόμενου Σεϊτάνογλαν. Ο Διονύσιος βλέποντας τα καθημερινά δεινά των συμπατριωτών του Ελλήνων καθώς και του βουλγαρικού ποιμνίου του, πού τα έκανε περισσότερο αβάσταχτα το χρέος του προς τούς μεγάλους προγόνους του έθνους του, είχε αρχίσει από πολύ νωρίς, από τα 1597, τις ενέργειές του για την απελευθέρωση των λαών της Χερσοννήσου του Αίμου.

 Επωφελούμενος από την επίκαιρη θέση του, είχε συνάψει στενές σχέσεις με τον ηγεμόνα της Βλαχίας Μιχαήλ τον Γενναίο (1592-1601), πού ύστερ’ από την μεγάλη νίκη του εναντίον των Τούρκων στο Galugareni στις 13 Αυγούστου 1595, αναζωογονεί τα όνειρα των χριστιανών της Βαλκανικής. Στα γράμματά του της 12 και 13 Μαρτίου 1598, ό Διονύσιος εκθέτει στον Μιχαήλ τις ενέργειές του για την συγκέντρωση μερικών ανδρών, ίππων, καθώς και ποσοτήτων σιτηρών. Αναφέρει ακόμη ότι είχε συμφωνήσει σχετικά και με τον οικουμενικό Πατριάρχη (εννοεί ασφαλώς τον Μελέτιο Πηγά) κατά τις 20 ημέρες πού έμεινε κοντά του και ότι και οι δύο ανέμεναν με μεγάλη ανυπομονησία τους απεσταλμένους του, όπως θα περίμεναν την ώρα τής κρίσεως.

Ακολουθεί και άλλη επιστολή, γραμμένη στις 19 του ιδίου μηνός στην Νικόπολη του Δουνάβεως, απέναντι από το έδαφος της Βλαχίας. Σ’ αυτήν ό Διονύσιος του γράφει ότι δεν μπορεί πια να ζήση με τούς Τούρκους, ότι οι επίσκοποι ορκίστηκαν στο όνομά του (του Μιχαήλ) και του γιου του Νικολάου - Πατράσκου, ότι με τον όρκο αυτό και ό Μιχαήλ είναι δεμένος μαζί τους και ότι οι μοναχοί Ιωάννης και Γεώργιος φυλάγουν τα πρακτικά σε μυστικό τόπο. Και ή επιστολή τελειώνει με την φράση ότι οι επίσκοποι «έχουν χάσει κάθε ελπίδα, επειδή τούς διαβεβαιώνουν ότι έκλεισες την ειρήνη με τούς Τούρκους, ή οποία, όταν εφαρμοστή και θα γίνη σεβαστή, θα θέση σε κίνδυνο τα κεφάλια μας».

Όταν ύστερ’ από λίγους μήνες ό Μιχαήλ έγινε υποτελής του παπικού Ροδόλφου Β΄ (1576-1612), οι απεσταλμένοι του Διονυσίου στο Τιργοβίστι έγραφαν στον ιεράρχη να είναι έτοιμος, «μόλις οι αυτοκρατορικές σημαίες ξεδιπλωθούν στην Βουλγαρία», να βοηθήσουν τον πρίγκιπα ή κάθε άλλον πού θα προτιμηθή από τον αυτοκράτορα. Και ή απάντηση του Διονυσίου ήταν ότι όλη ή χερσόνησος θα επαναστατούσε και ότι «μέσα σε λίγες μέρες θα μαζευόνταν 200.000 άνδρες». Αλλά ή εισβολή των αυτοκρατορικών στρατευμάτων δεν έγινε. Μολαταύτα ό Διονύσιος δεν παύει να εργάζεται για την εκπλήρωση του ονείρου του, έστω και αν οι εξελίξεις των γεγονότων συνεχώς τον απογοητεύουν.

Ο θάνατος του Μιχαήλ του Γενναίου (1601) έβαλε τέρμα οριστικά στα μεγάλα σχέδιά του. Οι Έλληνες, πού είχαν πολύ συγκινηθεί από τις νίκες του εναντίον των Τούρκων και πολλοί απ’ αυτούς είχαν τρέξει να καταταχθούν ως εθελοντές στον στρατό του, συνταράχθηκαν ακούγοντας την δυσάρεστη είδηση. Τα θλιβερά αισθήματά τους τα διερμήνευσε ό βεστιάριός του Σταυρινός, πού θρηνεί «εκείνον όπου εκοπίαζε δια την ορθοδοξίαν,και θάρρειεν να λειτουργηθή μεσ’ στην αγίαν Σοφίαν•ότι εκόπιαζε πολλά να σμίξη ή εκκλησία Ρώμης, Κωνσταντινουπόλεως, να την εκάμη μία».

Παράλληλα οι κάτοικοι των ελληνικών περιοχών τής Μακεδονίας, Θεσσαλίας, Ηπείρου πού είναι γύρω από την Πίνδο και οι οποίοι βρίσκονται σε συχνή επαφή μεταξύ τους, ιδίως οι κληρικοί, κάνουν έκκληση πιθανότατα προς τον πάπα Κλήμη Η΄, τον οποίον καλούν να σπεύση σε βοήθειά τους «Κέχηνε προς τούτο, γράφουν, ό τού Χριστού λαός, ό Θετταλίας, Ηπείρου τε και Μακεδονίας και σύμπασα εφεξής ή Ελλάς και μυρίους υπέρ τής πίστεως θανάτους υποστήσεται. Ούτω και ημείς αυτοί παρεσκευάσμεθα. Και προς των ιερών δογμάτων, Πάτερ Μακαριώτατε, εξεγέρθητι κατά του πολεμίου δράκοντος... Πάρασχε ώτα φιλακροάμονα ταις ημετέραις εκτενέσι πρεσβείαις, επάκουσον των ημετέρων πρέσβεων, εν οις αν παρ’ αυτών κατακοντισθείης»

Αλλά ο αιρετικός πάπας, ως ανεμένετο, ΔΕΝ ανταποκρίθηκε στις απεγνωσμένες εκκλήσεις των υποδούλων Ελλήνων.

Κατόπιν προσπαθούν να πείσουν τον πάπα ότι ό εχθρός δεν είναι αξιόμαχος «Μικρός και ολίγιστος ό συρφετός των απίστων και ουκ αξιόλογος και περί τα πολεμικά περιδεής και μάλιστα και ανίσχυρος, διά τε άλλα πολλά και διά τα τούτων τρόπαια, του τε αυτοκράτορος αυτού (Ροδόλφου Β’) και του πολεμιστού Μιχαήλ (τής Βλαχίας)• ετοιμοτάτη λοιπόν ή οδός, εξελού ημάς της του απηνούς τυράννου χειρός.».

Αλλά ο αιρετικός πάπας, ως ανεμένετο και ως πιστός ψευδοχριστιανός και πάλιν ΔΕΝ απήντησε….

 Συνεχίζεται

---

1 Όπως υποσ.1 του 1ου μέρους.

2 Από τον κατάλογο των 36 Λακεδαιμονίων λαμπρών βιβλιογράφων που έχει συντάξει ο Σπυρίδων Λάμπρου, αναφέρουμε ενδεικτικά και επιγραμματικά, μερικά ονόματα :

1. Ο Ιωνάς ο εκ Μυζηθρά, ο οποίος έδρασε την περίοδο 1286 έως τις αρχές του ιδ΄αιώνος. Κώδικάς του φιλοξενείται στην Βιβλιοθήκη του Πατριαρχείου των Ιεροσολύμων.

2. Ο σπουδαίος νομικός Βασιλάκης (1296), του οποίου ο περγαμηνός κώδικας έχει τον αριθμό 708 στην εθνική Βιβλιοθήκη των Παρισίων και περιέχει τις Ομιλίες του Ιωάννου του Χρυσοστόμου εις Ιωάννην.

3. Ο Νικηφόρος Μαλωταράς (1311-1319) του οποίου κώδικας με 44 ομιλίες του Ιωάννου του Χρυσοστόμου, υπάρχει στην βιβλιοθήκη του Εσκοριάλ.

4. Ο Μανουήλ Τζυκανδήλης (βιβλιογραφεί από το 1358 έως το 1370) του οποίου ένας από τους πολλούς κώδικες φέρει τον αριθμό 228 στην Συνοδική Βιβλιοθήκη της Μόσχας.

5. Ο Ματθαίος Λαμπούδης ο Λακεδαιμόνιος (ο υπογράφων ως Πελοποννήσιος) ιε΄αιώνος. Κώδικές του φιλοξενούνται στην βιβλιοθήκη του Μονάχου (η συγγραφή Θεμιστίου εις τα Αριστοτέλους περί ψυχής), στο Βατικανό (η Ιλιάδα), στην πανεπιστημιακή βιβλιοθήκη της ισπανικής Σαλαμάγκας (οι μύθοι του Αισώπου, τα ειδύλλια του Θεοκρίτου, τα Αργοναυτικά και η Βατραχομυομαχία).

6. Ο Νικηφόρος Δούκας Παλαιολόγος Μαλάκης στον οποίο ανήκει ο ιατρικός κώδικας (με αριθμ. 1808) της πανεπιστημιακής βιβλιοθήκης στην Βονωνία, σημερινή Μπολόνια.

7. Ο διάκονος της Μητροπόλεως Λακεδαιμονίας, Ιωάννης Χανδακηνός (1440). Κώδικάς του με κείμενα του Ηροδότου, βρίσκεται σήμερα στην Εθνική βιβλιοθήκη της Νεαπόλεως στην Ιταλία.

Τέλος, ο Ιωάννης Δοκειανός (από την Δοκεία του Πόντου) που έζησε στο Μυστρά και τον συνέδεσε στενή φιλία με τον Κων/νο Παλαιολόγο.

Πηγές:«Όσιος Νίκων ο Μετανοείτε», Περιοδικόν Δράσεως και Πνευματικής Οικοδομής της Ιεράς Μητροπόλεως Μονεμβασιάς και Σπάρτης, Οκτώβριος- Νοέμβριος- Δεκέμβριος 2006, τεύχος 156ον, πρβλ Σπύρου Λάμπρου, Ο βίος του Νίκωνος Μετανοείτε, «Ν.Ελληνομνήμων», σελ 129-228 και πρβλ. Μελετίου Γαλανόπουλου αρχιμ., Βίος, πολιτεία, θαύματα, ασματική ακολουθία του οσίου πατρός ημών Νίκωνος του «Μετανοείτε», εν Αθήναις 1933.

3 Φραντζή Αμβρόσιου, Επιτομή της ιστορίας της αναγεννηθείσης Ελλάδος, τ. Δ΄, εν Αθήναις 1841, σελ. 144.

4 Παπαδόπουλου Νικόλαου, Μονής αγίων Θεοδώρων επισκοπής Κερκίνης εθνικαί εκδουλεύσεις, Αθήναι 1958, σελ. 3.

5 Σήμερα η Αναβρυτή είναι ορεινός οικισμός στην επαρχία Λακεδαίμονας του νομού Λακωνίας. Βρίσκεται σε υψόμετρο 800 μέτρων, στις ανατολικές πλαγιές του Ταϋγέτου, νοτιοδυτικά της Σπάρτης.

6 Νοτάριος= Συμβολαιογράφος στα χρόνια της φραγκοκρατίας και τουρκοκρατίας. Επίσης νοτάριος λεγόταν ο ταχυγράφος ή συντομογράφος στην περίοδο της Αυτοκρατορίας μας (Βυζάντιο), επάγγελμα αντίστοιχον του σημερινού στενογράφου.

7 Ο Μανουήλ Μαλαξός μας άφησε δύο σπουδαία έργα: το ''Νομοκανών'' και την Πατριαρχική Κωνσταντινουπόλεως Ἱστορία (1584). Το πρώτο γράφτηκε στις Θήβες το 1561 και αποτελεί ένα απάνθισμα ιερών κανόνων και πολιτικών νόμων από παλαιότερα νομοκανονικά κείμενα (από την Εκλογή των Ισαύρων έως τον Αρμενόπουλο). Το δεύτερο αποτελεί συμπίλημα αγνώστων σήμερα ιστορικών πηγών, το οποίο έγραψε κατά παραγγελία του Γερμανού ελληνιστή Μαρτίνου Κρούσιου. Σε ακατέργαστη δημοτική γλώσσα αφηγείται τα ιστορικά του πατριαρχείου από την Άλωση έως το 1578. Το έργο αυτό έχει στενή σχέση με το λεγόμενο Χρονικό του 1570 και τον Χρονογράφο του Δωροθέου Μονεμβασίας. Το ενδιαφέρον είναι ότι ο Μανουήλ Μαλαξός χρησιμοποίησε κι’ άγνωστες μέχρι σήμερα πηγές

8 Απόστολου Βακαλόπουλου, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τόμος Γ΄, Θεσσαλονίκη 1968. Επικοινωνία: karipidis@e-istoria.com

-www.e-istoria.com/344.html