ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΣ Ή ΘΕΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΣ;

Αθεΐας Ορμητήριον

Νερτερίων ιδεολόγημα

Θελξιμβροτών σόφισμα

Ραιστήρ Χριστιανισμού

Ωραιοποιημένη πλάνη

Πατρίδος ολετήρ

Ιθυφάλλων βιοθεωρία

Σοδομιστών καταφύγιον

Μισανθρώπων άλλοθι

Ορθολογισμού Θεοποίησις

Σαγήνη χαλιφρόνων

                 Ή

Θεοσοφιστών Ιάλεμος

Ελλήνων  Ίμερος

Ανθρωπιστών Ταράκτωρ

Νεποτισμού τάφος

Θεηπόλων πυξίς

Ρωμηοσύνης Καύχημα

Ωράνιον (Ουράνιον) δώρον

Παραδείσου Διαπιστευτήρια

Ιάτρευμα (ίασις) ψυχών

Σωτηρίας δόγμα

Μυστηρίων (Ορθοδοξίας) Μέθεξις

Ορθόδοξος Ανθρωπισμός

Σκοταδιστών Όλεθρος¹

*

MEΡΟΣ 7ο

Α΄  Α Ν Θ Ρ Ω Π Ι Σ Μ Ο Σ

3. ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ (14ος – 16ος αιών)

α.  Γενικά- Ορισμός

Η πλειοψηφία των συστημικών ιστορικών, συμφωνεί ότι οι ιδέες που χαρακτηρίζουν την Αναγέννηση πηγάζουν από την Φλωρεντία του ύστερου 13ου αιώνος, ιδιαίτερα από το συγγραφικό έργο των Δάντη/Ντάντε Αλιγκιέρι (1265–1321) και Πετράρχη (1304–1374), καθώς και από τα έργα ζωγραφικής του Τζιόττο ντι Μποντόνε (1267–1337). Τους δύο πρώτους, έχομεν ήδη παρουσιάσει, σε προηγούμενα κεφάλαια.

Ορισμένοι από αυτούς, οριοθετούν και χρονικώς την Αναγέννηση με ακρίβεια:

Μία θεωρία τοποθετεί την αρχή στο έτος 1401, οπότε και οι ιδιοφυείς ανταγωνιστές Λορέντζο Γκιμπέρτι (1378–1455) και Φίλιππο Μπρουνελέσκι (1377–1446), συναγωνίστηκαν για την ανάληψη της κατασκευής των χάλκινων θυρών του Βαπτιστηρίου του καθεδρικού ναού της Φλωρεντίας (Cattedrale di Santa Maria del Fiore). Άλλοι ότι, ο γενικώτερος ανταγωνισμός μεταξύ καλλιτεχνών και πολυμαθών, όπως οι Μπρουνελέσκι, Γκιμπέρτι, Ντονατέλλο και Μαζάτσο για την ανάληψη έργων, πυροδότησε την δημιουργικότητα που επέφερε την Αναγέννηση.

Κατά γενική παραδοχή, η Αναγέννηση έχει τις ρίζες της στην Φλωρεντία, στην περιοχή της Τοσκάνης, κατά τον 14ον αιώνα.2

Έχουν προταθεί πολυάριθμες θεωρίες σχετικά με την προέλευση και τα χαρακτηριστικά της γνωρίσματα, οι οποίες εστιάζονται σε ποικιλία παραγόντων που περιλαμβάνουν τις κοινωνικές και πολιτικές ιδιαιτερότητες της Φλωρεντίας, κατά την εποχή εκείνη, η οποία βρισκόταν υπό την καθοδήγηση της πανίσχυρης πολιτικώς και οικονομικώς, οικογένειας των Μεδίκων.3

Η Αναγέννηση έχει μακρά και περίπλοκη ιστοριογραφία, ενώ οι ιστορικοί διαφωνούν σχετικά με την χρησιμότητα της λέξεως, ως οριοθετήσεως μιας ξεχωριστής περιόδου της ιστορίας.4  

Ορισμένοι μελετητές, αμφισβητούν πως η Αναγέννηση ήταν ένα «βήμα πολιτιστικής προόδου» σε σχέση με τον Μεσαίωνα, χαρακτηρίζοντάς την, αντίθετα, ως περίοδο απαισιοδοξίας και νοσταλγίας για την κλασική αρχαιότητα,5 ενώ άλλοι επικεντρώνονται στα σημεία που καθιστούν την μία εποχή συνέχεια της άλλης.6

Ωστόσο εξακολουθεί να αποτελεί αντικείμενο αντιγνωμιών το γιατί το ρεύμα αυτό ξεκίνησε στην Ιταλία, και γιατί εκείνη την συγκεκριμένη εποχή. Πολλές θεωρίες διατυπώθηκαν, αλλά καμμία δεν μπόρεσε, μέχρι σήμερα, να δώσει πειστικές απαντήσεις.

Κατά την διάρκεια της Αναγεννήσεως, τα χρήματα και η τέχνη συμβάδιζαν. Οι καλλιτέχνες εξαρτώνταν ολοκληρωτικά από προστάτες των τεχνών, ενώ οι τελευταίοι χρειάζονταν χρήματα για να συντηρούν «ιδιοφυείς ανθρώπους». Ο πλούτος εισήλθε στην Ιταλία κατά τον 14ο, 15ο και 16ο αιώνα, με την επέκταση των εμπορικών δρόμων προς την Ασία και την Ευρώπη.

Αν και κατά την Αναγέννηση έλαβαν χώρα επαναστατικές καινοτομίες σε πολλά πνευματικά πεδία, καθώς και κοινωνικές και πολιτικές αναταραχές, είναι ίσως, περισσότερο συνυφασμένη με τα ρεύματα που διαμορφώθηκαν στον χώρο της τέχνης, αλλά και την συμβολή επιστημόνων, όπως ο Λεονάρντο ντα Βίντσι και ο Μιχαήλ Άγγελος, οι οποίοι ενέπνευσαν τον αργότερον καθορισθέντα όρο, Homo Universalis (Παγκόσμιος άνθρωπος, Κοσμοπολίτης).7  

Ορισμός

Με τον όρο Αναγέννηση, oι ανθρωπιστές χαρακτηρίζουν το σύνθετο πολιτιστικό, ιστορικό και κοινωνικό φαινόμενο, το οποίον:

-Τοποθετείται προσεγγιστικά ανάμεσα στον 14ο και τον17ο αιώνα, και ξεκίνησε στην Ιταλία κατά τον ύστερο Μεσαίωνα, από όπου και εξαπλώθηκε στην υπόλοιπη Ευρώπη. Η οικονομική άνθηση της Φλωρεντίας, αποτέλεσε πρόσφορο έδαφος για να αναπτυχθούν εκεί τα πρώτα, αλλά και βασικά, γνωρίσματα της Αναγεννήσεως.

-Ως πολιτιστικό κίνημα, επέφερε την άνθηση της λογοτεχνίας, της επιστήμης, της τέχνης, της θρησκείας και της πολιτικής επιστήμης, καθώς και την αναβίωση της μελέτης κλασικών συγγραφέων, την ανάπτυξη της γραμμικής προοπτικής στην ζωγραφική και την σταδιακή, αλλά ευρέως διαδιδόμενη, μεταρρύθμιση στην εκπαίδευση. Παραδοσιακά, αυτή η πνευματική μεταμόρφωση είχε ως αποτέλεσμα να θεωρείται η Αναγέννηση γέφυρα μεταξύ του Μεσαίωνα και της Σύγχρονης Εποχής.

β. Γενικά χαρακτηριστικά της Αναγεννησιακής κινήσεως:

Σύμφωνα με τους ανθρωπιστές:

1/ Τον 15ο και 16ο αι., εκδηλώνεται στον ευρωπαϊκό χώρο, ένα καλλιτεχνικό και πνευματικό ταυτόχρονα κίνημα, την ίδια εποχή με τις ανακαλύψεις αλλά σε μεγαλύτερη χρονικά έκταση, που αποκαλείται Αναγέννηση.

2/ Στην προετοιμασία του κινήματος αυτού, μεγάλη ήταν η «συμβολή» των Σταυροφοριών, που έστρεψαν το ενδιαφέρον της Δύσεως στην Ανατολή, καθώς και της νέας κοινωνικής τάξεως που αρχίζει να διαμορφώνεται, της αποκληθείσης αστικής.

3/ Την περίοδο της Αναγεννήσεως, αναβίωσαν οι αξίες της κλασικής αρχαιότητας, που είχαν μερικώς μόνο χρησιμοποιηθεί κατά τον Μεσαίωνα, για την θεμελίωση ενός νέου κόσμου.

Το παραπάνω απόσπασμα του Chianozzo Manetti,8 βρίσκεται στην σ. 113 του βιβλίου της Β΄ Γυμνασίου, «Μεσαιωνική και Νεότερη Ιστορία» [ΣΣ: Ο Chianozzo Manetti, ήταν Λατινιστής. Υπήρξε ο  πρόδρομος του Εράσμου, μελετητής  του Ιουδαϊκού Ταλμούδ και των νεωτέρων Λατινικών μεταφράσεων της Βίβλου].

4/ Θεματικοί άξονες της αναγεννησιακής συνθέσεως είναι οι εξής:

 α/. Η εμπιστοσύνη στην λογική ικανότητα του ανθρώπου.

 β/. Η διεύρυνση των γνώσεων (πολυγνωσία).

 γ/. Η εμφάνιση μεγάλων κοινωνικών αλλαγών.

 δ/. Η εξάπλωση νέων αντιλήψεων σε σχέση με εκείνες που επικρατούσαν την Μεσαιωνική εποχή. 

5/ Την περίοδο της Αναγεννήσεως:

-Η φεουδαρχία εξασθένησε και ισχυροί μονάρχες με «καινοτόμες πολιτικές αντιλήψεις», πέτυχαν ενότητα μεταξύ των διάσπαρτων κρατιδίων της Ευρώπης. Διαμορφώθηκαν νέες οικονομικές και κοινωνικές τάξεις. Αναπτύχθηκαν η βιομηχανία, το εμπόριο και η αγροτική οικονομία. 

-Οι πόλεις εκσυγχρονίστηκαν. Το οικονομικό σύστημα οργανώθηκε σε νέες βάσεις, αναφορικά με το φορολογικό σύστημα, τις τράπεζες, τα τελωνεία και τα δημόσια δάνεια.

Σύμφωνα με τα όσα υποστηρίζει ο Γάλλος ιστορικός Fernand Braudel,9 «η νοοτροπία του πρώτου, ακόμη διστακτικού, καπιταλισμού της Δύσης, ένα σύνολο από κανόνες, ευκαιρίες, από υπολογισμούς, η τέχνη του να πλουτίζεις και συγχρόνως να ζεις», ήταν πλέον, γεγονός. Με βάση τα όσα ακολούθησαν, το συμπέρασμα αυτό δεν είναι εντελώς αυθαίρετο..

6/ Η εποχή αυτή, είναι συνυφασμένη με τις μεγάλες ανακαλύψεις και τις αναζητήσεις, την εξέλιξη των φυσικών επιστημών και την ανακάλυψη νέων ηπείρων, άνοιξε τον δρόμο για την άρση των νοητών φραγμών και της πoλώσεως του νου που προήγαγε ο Μεσαίωνας. Ο άνθρωπος, πλέον, είχε διευρύνει τους πνευματικούς -και όχι μόνο- ορίζοντές του.

Η ανακάλυψη της τυπογραφίας στην Ευρώπη, από τον Ιωάννη Γουτεμβέργιο εν έτει 1448, έδωσε την δυνατότητα της ενημερώσεως και της διαδόσεως των νέων θεωρητικών προβληματισμών. Υπήρξε επίσης τεχνολογική πρόοδος σε πολλούς άλλους τομείς της δημόσιας ζωής.

7/ Επανεξετάστηκαν οι σχέσεις του ανθρώπου με την Εκκλησία (την παπική), καθώς ο θρησκευτικός φανατισμός του Μεσαίωνα, υποχώρησε σταδιακά και η ισχύς της παπικής εκκλησίας, άρχισε να εξασθενεί. Ο «αναγεννησιακός άνθρωπος» πίστευε, πια, ότι ήταν σε θέση να διαμορφώσει εκουσίως και αυτοτελώς τις συνθήκες διαβιώσεώς του, καθώς η γνώση του εμπλουτιζόταν με την συνεχή μελέτη της φύσεως, την παρατήρηση και το πείραμα, αρχές οι οποίες έμελλαν να αποτελέσουν τα θεμέλια της σύγχρονης επιστημονικής σκέψεως.

8/ Ο άνθρωπος διευρύνει το πλαίσιο σκέψεως και δράσεώς του και διαμορφώνει μια διαφορετική αντίληψη για τον κόσμο. Αυτή η νέα οπτική, δεν στηρίζεται πλέον στην δύναμη της παραδόσεως, όπου κυριαρχούν η συνεχής μέριμνα για την σωτηρία της ψυχής, η αποχή από τις χαρές της ζωής και η ιδέα της ματαιότητας, αλλά στην κριτική σκέψη, στην εξέλιξη, στις επιστήμες και στην ιδέα της προόδου.

Σε αντίθεση με τον Μεσαίωνα, ο ίδιος ο άνθρωπος γίνεται το επίκεντρο της παρατηρήσεως και του ενδιαφέροντος των λογίων, των σοφών και των καλλιτεχνών. Το σώμα/η σάρκα, η επίγεια ζωή και η εξωτερική εμφάνιση (ομορφιά), αποκτούν την δική τους θέση στην ζωή του ανθρώπου και διαμορφώνουν μια νέα αντίληψη για την ζωή.

9/ Κοιτίδα των πολιτιστικών αυτών εξελίξεων είναι οι ακμαίες οικονομικά πόλεις της Ιταλίας, όπως η Φλωρεντία, η Ρώμη, η Βενετία και το Μιλάνο. Στις πόλεις αυτές, οι πνευματικές και καλλιτεχνικές δραστηριότητες, ενθαρρύνονται από διάσημους μαικήνες10 της εποχής, όπως είναι οι ηγεμόνες της Φλωρεντίας Μέδικοι και του Μιλάνου Σφόρτσα, καθώς και ο πάπας Ιούλιος Β΄.

γ. Ειδικά χαρακτηριστικά της αναγεννησιακής κινήσεως:

 1/ Η απελευθέρωση της ατομικότητος.

 2/ Η στροφή προς την φύση και η λατρεία της (ΣΣ: Πρόδρομος της Οικολογίας, της Φυσιολατρείας και του Νεοπαγανισμού).

 3/ Η διαμόρφωση του ιδανικού του Homo Universalis (του παγκοσμιοποιημένου ανθρώπου), ο οποίος ταυτόχρονα συγκεντρώνει τις εξής ιδιότητες:

α/. Του λογίου

β/. Του καλλιτέχνη

γ/. Του επιστήμονα

4/ Η επικέντρωση του ενδιαφέροντος προς την άμεση πραγματικότητα και τις καθημερινές ανάγκες του ανθρώπου (Ωφελιμισμός-Χρησιμοθηρία)

5/ Ο ιδεαλισμός και η φιληδονία.

6/ Η καλλιέργεια των αρχαίων συγγραμμάτων και καλλιτεχνημάτων.

Πολιτικοί φιλόσοφοι όπως ο Niccolo Macchiavelli και ο Thomas Morre, αναβίωσαν την ιδεολογία των Ελλήνων και Ρωμαίων στοχαστών, υιοθετώντας την σε έργα όπου ασκούσαν κριτική στους κυβερνόντες της εποχής τους. Ο Pico Della Mirandolla συνέγραψε το έργο που συχνά αναφέρεται ως το μανιφέστο της Αναγεννήσεως, μια φλογερή υπεράσπιση της σκέψεως, με τίτλο «De hominis dignitate» («Λόγος περί της ανθρώπινης αξιοπρέπειας»).

Η στροφή αυτή στην αρχαιότητα έμεινε γνωστή με τον όρο Humanismus (=ανθρωπισμός). Η ουμανιστική εκπαίδευση βασιζόταν στο πρόγραμμα της «Studia Humanitatis», της μελέτης δηλαδή πέντε πεδίων: Της ποιήσεως, της γραμματείας, της ιστορίας, της ηθικής φιλοσοφίας και της ρητορικής.

Παρ’ όλο που οι ιστορικοί δυσκολεύονται να δώσουν ακριβή ορισμό του ουμανισμού, οι περισσότεροι αποδέχονται «ένα ορισμό της μέσης οδού…ήτοι, «το κίνημα με στόχο της ανάκτηση, ερμηνεία και αφομοίωση της γλώσσας, γραμματείας, μεθοδολογίας μαθήσεως και αξιών της αρχαίας Ελλάδας και της αρχαίας Ρώμης».

Πάνω από όλα, οι ουμανιστές αποθέωσαν την «ανθρώπινη ευφυΐα… την μοναδική και ασυνήθιστη δύναμη του ανθρώπινου μυαλού».

7/ Ελευθέρα δράση και ανάπτυξη της ανθρωπίνης προσωπικότητος.

8/ Προϋποθέσεις επιτυχίας των παραπάνω ήσαν: Η έρευνα, η επιστήμη, ο ορθολογισμός, η Ελευθερία (η κατακλείδα της Αναγεννήσεως) και η λογική απόλαυση της παρούσης ζωής, σε όλες τις εκδηλώσεις.

Τον δρόμο προς την λεγομένην Αναγέννηση, όπως προείπαμε,  θεωρούνται ότι διήνηξαν κυρίως, ο ποιητής Δάντης, ο Ρογήρος Βάκων, ο Βοκκάκιος και ο Πετράρχης, δια τους οποίους, έχομεν ήδη μιλήσει διεξοδικώς.

Σχόλιον 1

Εδώ επαναλαμβάνεται ένα περίεργο φαινόμενο. Ενώ οι ανθρωπιστές ορίζουν την Αναγέννηση, μεταξύ των άλλων, ως την αναβίωση του αρχαίου Ελληνορωμαϊκού πολιτισμού, όλη η πνευματική-καλλιτεχνική δραστηριότης περιορίζεται στην Δυτική τέχνη της εποχής εκείνης…Περίεργον; Ναι! Ανεξήγητον; Όχι!

Αναβίωσαν λοιπόν την τέχνην της κλασικής αρχαιότητος ή την μετάλλαξαν και αφού την προσάρμοσαν στα χρησιμοθηρικά δεδομένα της εποχής, την ενεταφίασαν;

δ. Λαυρέντιος Βάλλα

Ο Λαυρέντιος Βάλλα ή Λορέντσο Βάλλα ( Laurentius ή Lorenzo Valla, 1407 – 1457 και κατ’ άλλους 1405-1465) ήταν Ιταλός φιλόλογος, καθηγητής του Πανεπιστημίου της Παβίας και ανθρωπιστής, στην εποχή της Αναγεννήσεως. Θεωρείται ότι υπήρξε  το πρότυπον του Εράσμου. Γιος του νομομαθούς και δικηγόρου Λούκα ντέλλα Βάλλα, ο Λορέντσο γεννήθηκε και πέθανε στην Ρώμη.

Εξεδήλωσε τάσεις συνάδουσες προς την φιλοσοφία του Επίκουρου με τον διάλογό του «Περί της απολαύσεως και του πραγματικού καλού»  (Περί ηδονής),  που έγραψε στην λατινική γλώσσα (όπως και όλα του τα έργα), όπου μεταξύ των άλλων υπεστήριζε ότι :

.Εφ’ όσον ο άνθρωπος δημιουργήθηκε από τον Θεό, η φύση του είναι καλή, άρα και τα ένστικτά του καλά. Συνεπώς και οι απολαύσεις που προκαλούνται από την ικανοποίηση αυτών των ενστίκτων είναι καλές και νόμιμες.

.Μια εταίρα έχει μεγαλύτερη αξία για την ανθρωπότητα από μια μοναχή.

Συνεπής με αυτές τις απόψεις του, ο Βάλλα, απέκτησε τρία παιδιά από μια ερωμένη του!

Το 1433 προκάλεσε σκάνδαλο, με την σφοδρή επίθεσή του κατά των νομομαθών του Μεσαίωνα και ειδικά του Μπάρτολο (Bartolo da Sassoferrato), για τα «βαρβαρικά» λατινικά του. Έγιναν συγκρούσεις μεταξύ των φοιτητών, αναγκάστηκε να παραιτηθεί από το Πανεπιστήμιο της Παβίας και να καταφύγει στην Νάπολη, τον θρόνον της οποίας, διεκδικούσε ο βασιλέας Αλφόνσος, πλην όμως ο πάπας Ευγένιος Δ΄, την  θεωρούσε παπικό τιμάριο. Παρέμεινε εκεί έντεκα (11) χρόνια στην υπηρεσία του Αλφόνσου (1435), ακολουθώντας τον ως γραμματέας και ιστορικός, στις εκστρατείες του.

Αντιπροσωπεία της Ιεράς Εξετάσεως τον ανέκρινε  και τον βρήκε αιρετικό σε οκτώ σημεία (ο ίδιος δήλωσε ότι ήταν απόλυτα ορθόδοξος), αλλά παρενέβη ο Αλφόνσος και το ζήτημα έληξε.

Με τα συγγράμματά του, «περί ελευθερίας της βουλήσεως» (De libre arbitrie) και «Διαλεκτικές αντιδικίες», επιτέθηκε κατά των Σχολαστικών. Συγχρόνως επέκρινε δριμύτατα όλα τα φερόμενα ως πεπαλαιωμένα φιλοσοφικά συστήματα και στράφηκε κατά των μοναχών, με το βιβλίο του «Περί των όρκων των μοναχών».

Το 1440 έγραψε το πλέον διάσημο από τα έργα του «Περί της κακώς θεωρουμένης και ψευδούς δωρεάς του Κωνσταντίνου», όπου απεδείκνυε την πλαστότητα του Constitutum Constantini, της Κωνσταντίνειας Δωρεάς, σύμφωνα με την οποία ο πρώτος χριστιανός αυτοκράτορας είχε, δήθεν, μεταβιβάσει στον πάπα Σίλβεστρο Α΄(314-335), την πλήρη κοσμική κυριαρχία σε όλη την δυτική Ευρώπη. Είχαν προηγηθεί και άλλες αμφισβητήσεις του εγγράφου, αλλά η ιστορική και κυρίως γλωσσολογική κριτική του Βάλλα, έθεσε τέρμα στο ζήτημα που αποτελούσε ιστορικό ψεύδος.

Δυστυχώς, την μελέτη του αυτή, αναγκάσθηκε αργότερα να αναιρέσει συνεπεία αφόρητων πιέσεων από τους Φραγκοπαπικούς.

Γενικώς ο Βάλλα, αγωνίσθηκε εναντίον της μεσαιωνικής φιλοσοφίας και ειδικότερα επί των παρερμηνειών του Αριστοτέλη,  καθώς και επί της διαστροφής των κλασικών τύπων της γραμματικής που τότε είχαν σημειωθεί.

Έγραψε επίσης για τις γλαφυρότητες της λατινικής γλώσσας, όπου κατέκρινε τους κακώς χειριζόμενους την λατινική γλώσσα. Πέθανε ως γραμματέας της κουρίας (παπικής αυλής).

Τελικά ο «ανθρωπιστής» Βάλλα, «συμφιλιώθηκε» με την Αγία Έδρα επί του νέου πάπα Νικολάου Ε΄ (1448), δοθέντος ότι είχαν εξομαλυνθεί και οι σχέσεις Αλφόνσου-Ρώμης και δεν εθεώρησε «φρόνιμο» να επιμείνει.

Ζήτησε συγγνώμην για τα αμαρτήματά του (;;;), του απονεμήθηκε ο τίτλος του «αποστολικού συγγραφέα» και αργότερα επί Πάπα Καλλίστου του Γ΄ ανέλαβε καθηγητής του Πανεπιστημίου της Ρώμης και μετέφρασε τον Θουκυδίδη και τον Ηρόδοτο.

Υπογραμμίζεται ότι μετά την «μεταμέλειαν» του Βάλλα, για όσα είχε κατηγορήσει τους παπικούς, τα «Σχόλια στην Καινή Διαθήκη», μπήκαν στον Index των απαγορευμένων βιβλίων της Παπικής Εκκλησίας.

Σχόλιον 2

Ο βίος, η πολιτεία και τα έργα του…ανθρωπιστού Βάλλα, επιβεβαιώνουν τα εξής:

1ο/ Όλα τακτοποιούνται και όλα εξαγοράζονται για τους ανθρωπιστές.

Ακολουθώντας αυτή την αρχή, ο Λ. Βάλλα διήνυσε μία ταραχώδη πορεία, ξεκινώντας από την οδόν του Επικούρειου πανηδονισμού, προϊόν της οποίας ήταν η απόκτηση τέκνων από παράνομο δεσμό. Συνέχισε ερωτοτροπώντας με παπικά κοσμικά αξιώματα, καταγγέλοντας ταυτοχρόνως τον μοναχικόν βίον και τις παπικές πράξεις-ραδιουργίες-πλαστογραφίες, ως δεσποτικές και καταπιεστικές για τις ανθρώπινες ελευθερίες.

Ακολούθως συνεδέθη με την βασιλική αυλή του Αλφόνσου, ο οποίος εποφθαλμιούσε την θρόνο της Νεαπόλεως, διατηρώντας παραλλήλως τις μεταρρυθμιστικές και αντισχολαστικιστικές απόψεις του.

Τελικώς «μετανοήσας» επανήλθε, λαβών παπικά αξιώματα, λείχοντας σε μέρη όπου προ ετών «έφτυνε», δηλαδή, στην αυλή του Πάπα!!

Τι τρομερό υπόδειγμα σταθερότητος λόγων και πράξεων και τι πρότυπον ηθικολόγου...ανθρωπιστού, είναι ο Βάλλα!!

2ο/ Η αυτοπροβολή, ο χαμαιλεοντισμός, η υποκρισία και η εξουσιομανία, ήσαν μερικά από τα χαρακτηριστικά των ανθρωπιστών.

3ο/ Οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι παρερμηνεύοντο και τα αρχαία κείμενά τους (χειρόγραφα αναξιόπιστα ή αμφιβόλου αξιοπιστίας) διεστρέφοντο από τους δυτικούς αυτοαποκαλούμενους φιλοσόφους (Το επισημάναμε στο κεφάλαιον για τον Έρασμον και στο σχόλιον 1).

4ο/ Οι παράνομοι δεσμοί και τα νόθα τέκνα ήταν σύνηθες φαινόμενον, για τους ανθρωπιστές, αφού κατ’ αυτούς, η μοιχεία δεν ήταν αιτία αμαρτίας.

5ο/ Η άρνηση του Ιησού Χριστού ως Θεανθρώπου, είναι ο βασικός πυρήνας της ετεροδιδασκαλίας των ανθρωπιστών.

ε. Καλλιτεχνική Αναγέννηση

Κατά τους ανθρωπιστές:

.Ο  πολιτισμός της Αναγεννήσεως επηρέασε ολόκληρη την Ευρώπη, αν και στην αρχή η επιρροή αυτή, περιορίστηκε στις διακοσμητικές λεπτομέρειες και εξαπλώθηκε με βραδύτητα λόγω της ζωτικότητας της υστερογοτθικής παραδόσεως.

Στην Αγγλία, για παράδειγμα, άνθισε σε καθαρά αρχιτεκτονική μορφή στις αρχές του 17ου αιώνα, εποχή κατά την οποία οι Ιταλοί αρχιτέκτονες περνούσαν πια στην διαφορετική εκείνη φάση του πρώϊμου κλασικισμού, που είναι γνωστή ως «Μπαρόκ». Καθώς, λοιπόν, η άνθιση τελέστηκε στον ιταλικό χώρο, η Βενετία, η Ρώμη, η Φλωρεντία και το Ουρμπίνο έπαιξαν αρκετά σημαντικό ρόλο καθ’ όλην την διάρκεια της Αναγεννησιακής Εποχής. 

.Η τέχνη αποδεσμεύτηκε σχεδόν ολοκληρωτικά από τον θρησκευτικό δογματισμό και η ομορφιά του ρεαλιστικού κόσμου ήταν το νέο πεδίο καλλιτεχνικής αναζητήσεως. Ο άνθρωπος και ο περιβάλλων χώρος του, αποτέλεσαν το κεντρικό σημείο αναφοράς των καλλιτεχνικών μελετών της Αναγεννήσεως. Ο καλλιτέχνης επεδίωκε να αναβιώσει, μέσα από την Τέχνη, κατά κύριο λόγο, το μεγαλείο της αρχαιότητος και ο στόχος αυτός έτυχε σταδιακής εξαπλώσεως από τις πόλεις της Βόρειας Ιταλίας, στην υπόλοιπη Δυτική και Κεντρική Ευρώπη.

Οι Ραφαήλ Σάντι, Ντα Βίντσι, Μιχαήλ Άγγελος, Τισιανός, κ.α. είναι οι κύριοι εκφραστές της καλλιτεχνικής αναγεννήσεως, η οποία δεν θα μας απασχολήσει στην ανάπτυξη του θέματος. Άλλωστε τι να δούμε από όλους εκείνους, οι οποίοι χαρακτηρίστικαν αξιόλογοι καλλιτέχνες; Ποία σύγκριση μπορεί να γίνει με τους Έλληνες προγόνους μας που εφιλοτέχνησαν έναν Παρθενώνα, έναν Ερμή του Πραξιτέλους ή έναν έφηβο των αντικυθήρων;

Παρά ταύτα, ανοίγοντας μικρή παρένθεση, θα αναφερθούμε για λίγο στην δυτική εικονογραφία της εποχής της αναγεννήσεως μια και μιλάμε για τον ανθρωπισμό στην τέχνη. Ακούστε και μάθετε λοιπόν, τι εχρησιμοποιούσαν ως μοντέλα οι…ανθρωπιστές καλλιτέχνες της Αναγεννήσεως.

Ο Ραφαήλ Σάντι (1483-1520) είχε ως πρότυπον των πλείστων των εικόνων της Θεοτόκου, την δι’ ερωτικού πάθους αγαπημένην υπ’ αυτού ανθοπώλιν της Φλωρεντίας Fornarina.

Ο Ρούμπενς (1577-1640), την ερωμένην του και κατόπιν δευτέραν σύζυγόν του Ελένην Fourment.

Ο Τισιανός (1477-1576), δεν εδίστασε να παραστήσει την Eλεωνόραν Gongaza ως ολόγυμνον Αφροδίτη [(Μουσείον Δρέσδης), όπως εις την εικόνα Uffizi της Φλωρεντίας σελ. 115 Ιστορία Β΄ Γυμνασίου], έπειτα δε ως Θεοτόκον μετά του Παιδίου.

Ο Filippo Lippi (1406-1469), έλαβε για υπόδειγμα της Παναγίας, την ερωμένην του και μετέπειτα σύζυγόν του Λουκριτία Μπούτι.

.Η Δυτική τέχνη της εποχής της λεγομένης Αναγεννήσεως, επιμένει να προβάλει τα θλιβερά θέματα δραματοποιημένα, με έντονη θεατρική και σκηνοθετική επιτήδευση, με αποτέλεσμα να μεταδίδουν θλίψη και συναισθήματα απελπισίας (άποψη μερίδος ανθρωπιστών). Κύριος εκπρόσωπος αυτού του είδους της τέχνης, είναι ο χαράκτης Άλμπρεχτ Ντύρερ.

Αυτά τα συναισθήματα μεταδίδουν οι…ανθρωπιστές της Αναγεννησιακής τεχνοτροπίας.

στ. Άλμπρεχτ Ντύρερ (1471-1528)

Ο χαράκτης Άλμπρεχτ Ντύρερ (1471-1528), με το έργο του «Μελαγχολία», θεωρείται ως κύριος εκπρόσωπος του συναισθήματος απελπισίας, της δεισιδαιμονίας και του φόβου. Το έργο αυτό, δημιουργημένο το 1514, σε μορφή χαρακτικού, φάνηκε να σκάβει κάτω από την ηλιόφωτη, πολύχρωμη επιφάνεια της Αναγεννήσεως και να αφήνει το δικό της, μυστηριώδες αποτύπωμα, σαν σύννεφο που καλύπτει με το αραχνιασμένο πέπλο του, τον ήλιο. Πεντακόσια χρόνια μετά, το έργο φαντάζει αινιγματικό όσο ελάχιστα.

Στον παραπάνω χαρακτικό πίνακα, παρατηρούμε μια φιγούρα που θυμίζει άγγελο. Το βλέμμα της όμως είναι παραδομένο στις σκιές, χαμένο σε σκέψεις που φαίνεται να μην καταλήγουν πουθενά. Τα φτερά της είναι αδρανή. Πίσω της, πέρα στον ορίζοντα, ένα αστέρι πλημμυρίζει με τις ακτίνες του τον ουρανό, έτοιμο να βυθιστεί εκστατικά στα βάθη της θάλασσας. Η φύση ζει τον αέναο οργασμό της.

Μα, ο άνθρωπος με τα φτερά αδιαφορεί για το θέαμα – σχεδόν φαίνεται να το κοιτάζει με απαξίωση. Σα να λέει: «τι να μου πεις και συ τώρα».  Από την ζώνη του κρέμονται κλειδιά και σάκοι, από εκείνους που γεμίζουμε με χρήματα. Μα βρίσκονται πεταμένοι στο έδαφος, βορά της σκόνης.

Γύρω παντού παρατηρούμε όργανα σχεδίου, υπολογισμών, εργαλεία – σύμβολα της ανερχόμενης επιστήμης και τεχνολογίας. Μα, ο άνθρωπος κρατάει μάταια στα χέρια του έναν (μασονικό) διαβήτη. Η δύναμή του να ελέγχει την φύση, δεν τον καθιστά ευτυχισμένο. Ένα κοκκαλιάρικο σκυλί δείχνει να έχει παραδοθεί στον ύπνο ή ενδεχομένως, στην περίσκεψη, αντανακλώντας εκείνη του ανθρώπου.

Αρκετοί ερμηνευτές του έργου βλέπουν στην φιγούρα μια γυναίκα, όμοια με έκπτωτο άγγελο, τα φτερά του οποίου συμβολίζουν περασμένα μεγαλεία…Πίσω απ’ την φιγούρα, ξεχωρίζουν άφθονα συμβολικά στοιχεία. Μια κλεψύδρα που αδειάζει ή γεμίζει, αν προτιμάτε. Ο χρόνος που περνά – τότε, τώρα και για πάντα. Μια ζυγαριά, ζυγίζοντας ποιος ξέρει τι υπολογισμούς, τι προσδοκίες, τι όνειρα. Ένα κουδούνι, στάσιμο, αδρανές. Ένας πίνακας με αριθμούς, το άθροισμα των οποίων, για κάθε σειρά ξεχωριστά, δίνει πάντα το μυστήριο αριθμός «34».

Το μωρό που παρατηρούμε με τα μικροσκοπικά φτερά, συνιστά ένα συνοδευτικό πνεύμα. Τα αποκαλούσαν “geniuses” (ιδιοφυΐες). Μα η ιδιοφυΐα φαίνεται να περιπλανάται στους ίδιους λαβύρινθους της σκέψεως, να εμπλέκεται σε αντίστοιχους φαντασιακούς ιστούς, να καταλήγει στα ίδια αδιέξοδα.

Στο βάθος τ’ ουρανού, ένα φτερωτό, νυχτεριδόμορφο ον που φαντάζει βγαλμένο από κάποιο σκοτεινό όνειρο (τον κόσμο του ανορθολογισμού), κραδαίνει μεγαλοπρεπώς τον τίτλο του έργου: «Μελαγχολία» (Melencolia I). Ίπταται πάνω από την θάλασσα, μπροστά από τον ήλιο.

Σύμφωνα με τους μελετητές, ο Ντύρερ υπήρξε επηρεασμένος από το έργο του Κορνηλίου Αγρίππα, φιλοσόφου και μάγου, ο οποίος διαχώριζε την μελαγχολία σε τρία διαδοχικά στάδια: Πρώτο, εκείνο στο οποίο κυριαρχεί η φαντασία. Δεύτερο, εκείνο στο οποίο κυριαρχεί η λογική. Τρίτο, εκείνο στο οποίο κυριαρχεί η νοημοσύνη. Το πρώτο στάδιο αφορά τους καλλιτέχνες και σε αυτό αναφέρεται ο Ντύρερ – εξ’ ου και το «1» στον τίτλο του έργου. Η φαντασία, όπως πλημμυρίζει σαν χείμαρρος το νου, μα αδυνατώντας να πάει πέρα από τα σύνορα του.

O Albrecht Dürer ήταν αποκρυφιστής. Ο αποκρυφισμός του απεικονίζεται ξεκάθαρα στο έργο του «Μελαγχολία». Το μαγικό τετράγωνο του Dürer και το έργο του «Μελαγχολία Ι», έπαιξαν σημαντικό ρόλο στο μυθιστόρημα του Dan Brown,  «The Lost Symbol» (Το χαμένο Σύμβολο).

Τhe Dürer's magic square11 and his Melencolia I, both also played large roles in Dan Brown’s  2009 novel, «The Lost Symbol».

Αυτόν τον μάγο και αποκρυφιστή, τον Albrecht Dürer, μαζί  με τους προμνησθέντες βλασφήμους του Ιησού και της Παναγίας μας, χαρακτηρίζουν και διδάσκουν στους Ελληνόπαιδες ως διάσημους καλλιτέχνες της Αναγεννήσεως (Μεσαιωνική και Νεότερη Ιστορία, Β΄ Γυμνασίου, σ.117)!!!

ζ. Πνευματική Αναγέννηση

Την εποχή εκείνη που ονομάσθηκε «Αναγέννησις» αρχίζει να αναπτύσσεται στην Γαλλία, ενδιαφέρον για την ελληνική γλώσσα. Τότε ο Νικολά ντε Γκονές (Nicolas de Gonesse), μεταφράζει από τα Λατινικά (όχι από ελληνικό κείμενο), το έργο του Πλουτάρχου Περί Ηθικής [Giuseppe Di Stefano, « Nicolas de Gonesse et la culture italienne », Cahiers de l'Association internationale des études françaises, n^o 23,‎ 1971, p. 27-44..].

Ταυτοχρόνως εισβάλλουν στο Παρίσι, τα έργα του Κικέρωνος, o oποίος μας πληροφορεί, ότι η φιλοσοφία και ο αθεϊσμός είναι συνώνυμα (De Inventione. Βιβλίον Α΄, κεφ. κθ΄).12

Οι Παρισινοί καταλαμβάνονται από πνευματική υστερία γι’ αυτόν  (τον Κικέρωνα) και όχι για τους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς.

Η περίοδος 1470-1547 χαρακτηρίζεται από τους ουμανιστές ως η εποχή του πνευματικού ανθρωπισμού. Κατά την περίοδο εκείνη:

àΗ πλειονότητα των ανθρωπιστών είναι φιλόλογοι με πάθος για τις γλώσσες, τα φιλολογικά κείμενα και κατά κάποιο τρόπο για τον πολιτισμό των αρχαίων (από μεταφρασμένα στα Λατινικά, κυρίως, κείμενα) Ελλήνων και Λατίνων.

àΟι ανθρωπιστές δια της καλλιέργειας των αρχαίων γραμμάτων, ΔΕΝ εισέρχονται εις την οδόν αναζητήσεως της αληθείας, αλλά εξεικοιώνονται με τα ειδωλολατρικά στοιχεία των διαφόρων φιλοσοφικών σχολών. Οι Πλάτων, Αριστοτέλης, ασκούν γοητείαν, αλλά οι ανθρωπιστές μελετούν κυρίως τις εργασίες των νεοπλατωνικών (Γνωστικισμός, Αποκρυφισμός), και συμβάλλουν στην ανάπτυξη όλων των πνευματικών και μυστικών θεωρήσεων της εποχής.

Συνεπώς, στους αναφερθέντες προηγουμένως, τέσσαρες (4) θεματικούς άξονες της αναγεννησιακής συνθέσεως (παρ. 3β3/) ή του ανθρωπισμού (Πορνικός έρωτας-Αντιχριστιανισμός-Επιστημονισμός-Θεοποιημένη Λογική), πρέπει να προστεθεί και ένας 5oς, ο Γνωστικισμός ή Αποκρυφισμός.

η. Βαρλααμικός Χριστιανισμός

Από τον 14ο αιώνα, την περίοδο της λεγομένης ανθρωπιστικής αναγεννήσεως, οι ανθρωπιστές επιστρατεύουν έναν ορθολογιστή Έλληνα μοναχό από την Καλαβρία, τον Βαρλαάμ, ο οποίος με αντάλλαγμα τον επισκοπικό θρόνο του Ιερακίου, αρχίζει να διαμορφώνει ένα είδος ουμανιστικού, όπως απεκλήθη Χριστιανισμού, τουτέστιν μίαν Χριστιανική αίρεση, της οποίας τα κυριώτερα χαρακτηριστικά ήσαν:

àΟρθολογισμός-Απόλυτη και μοναδική εμπιστοσύνη στον ανθρώπινο νου.

àΕκφιλοσόφιση της πίστεως, βάσει ενός μονομερούς και διαστρεβλωμένου Ελληνισμού.

àΑφαίρεση της δυνατότητος του ανθρώπου να εισέλθει στην πορεία προς την θέωση, στην μετοχή της υπερλογικής Θεότητος.

Όπως λίαν ευστόχως παρατηρεί ο καθηγητής Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, πρωτοπρεσβύτερος Θεόδωρος Ζήσης στο έργο του «Φραγκέψαμε»:

«Το πιο σημαντικό και επικίνδυνο στη νέα αυτή αίρεση βρισκόταν εις το ότι δεν ήταν απλώς μία προσωπική ετεροδιδασκαλία, αλλά πίστη και στάση απέναντι του Θεού και του ανθρώπου, που χαρακτηρίζουν έναν ολόκληρο κόσμο, τον Ευρωπαϊκό, ο οποίος πριν από μερικούς αιώνες είχε αποξενωθεί τελείως από την Ελληνική Ανατολή και είχε αρχίσει συνειδητά και σκόπιμα από της εποχής του Καρλομάγνου, με την λεγόμενη Καρολίνεια Αναγέννηση και τα Καρολίνεια βιβλία, να προσδιορίζει τον εαυτόν του αντίθετα προς την Ανατολή, να οικοδομεί μίαν πνευματικότητα, ένα πολιτισμό τελείως διάφορο, ο οποίος μέσω του σχολαστικισμού, της Αναγεννήσεως, του Διαφωτισμού και του Υλισμού έφθασε μέχρι των ημερών μας.

Μόνο μέχρι της εποχής αυτής, πρέπει να θεωρείται ότι η Ευρώπη είχε πνευματική πατρίδα και κοιτίδα την Ελληνική Ανατολή και μόνο για την περίοδο αυτή είναι δυνατόν να γίνεται λόγος για σχέσεις του Ευρωπαϊκού πολιτισμού με τον ιδικόν μας, διότι από τότε (Εποχή Καρλομάγνου), η Ευρώπη οικοδομεί τον πολιτισμόν της ερήμην της Ελληνικής Ορθοδοξίας.

Είναι τελείως διαφορετικός ο Ελληνοχριστιανισμός της Δύσεως, που στηρίχθηκε στο ξάφνιασμα της αφιλοσόφητης Ευρώπης μπροστά στην φιλοσοφία του Αριστοτέλη, που τον έμαθε μάλιστα παραποιημένο και εξισλαμισμένο από τους Άραβες, από τον Ελληνοχριστιανισμό της καθ’ ημάς Ανατολής, που διαμορφώθηκε μέσα στο οικείο φιλοσοφικό κλίμα, από πρόσωπα που δεν αισθάνονταν complex έναντι της φιλοσοφίας, γιατί γνώριζαν πολύ καλά τις αδυναμίεςτης».

Αυτόν τον Βαρλααμικόν εκφιλοσοφημένο Χριστιανισμό, επιχειρούν να επιβάλλουν και πάλιν απροκαλύπτως πλέον, οι ανθρωπιστές και διαφωτιστές στην Ελληνική Ορθόδοξη Ανατολή, με το πρόσχημα του Διαφωτισμού, όπως φαίνεται από τις ραδιουργίες, τις αδιαφανείς μεθοδεύσεις και τις ανίερες συμμαχίες με αλλοδόξους και αλλοεθνείς αιρετικούς, που κάνουν οι Ελλαδίτες πολιτικοί εξουσιαστές, με την παθητική συνέργεια, της άφωνης και αδρανοποιημένης ηγεσίας της Ελλαδικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. Για να πλήξουν ποίους;

Τους Έλληνες, τον Ελληνισμό και την Ορθοδοξίαν!

Συνεχίζεται

---

1 Θεηπόλος (αντί Θεοπόλος)= Ιερεύς, Υπηρέτης του Θεού.

Θελξίμβροτος (ο,η)= Ο θέλγων, ο απατών δι’ ηδονής, τους ανθρώπους.

Ιάλεμος= Θρήνος, κοπετός.

Ιθύφαλλος (ο)= Ασελγής, κακοήθης, διεφθαρμένος άνθρωπος.

Ίμερος (ο)= Επιθυμία, έρως.

Μισάνθρωπος (ο,η)= Ο μισών τους ανθρώπους.

Νερτέριος,α,ον=Ο ανήκων ή ευρισκόμενος εις τους νερτέρους (τους υπό γην), υποχθόνιος.

Ραιστήρ(ο,η)= Κατασυντρίβων, Συνθλίβων, σφύρα.

Χαλίφρων-ονος (ο,η)= ελαφρόνους, κουφόνους, ενδοτικός.

2 Burke, Peter (1998). «The European Renaissance: Centers and Peripheries (Making of Europe)», Wiley-Blackwell, ΟξφόρδηBurke, Peter (1998).

3 Strathern, Paul (2009). «The Medici: Godfathers of the Renaissance», Vintage Books.

-Barenboim, Peter & Shiyan, Sergey (2006). «Michelangelo : Mysteries of Medici Chapel», Μόσχα.

4 Brotton, Jerry (2006). «The Renaissance: A Very Short Introduction», Oxford University Press.

5 Huizinga, Johan (1919). «The Waning of the Middle Ages».

6 Starn, Randolph (2007). «A Postmodern Renaissance?», Renaissance Quarterly.

7 BBC Science and Nature, Leonardo da Vinci--- BBC History, Michelangelo

8 Giannozzo Manetti (1396 – 1459) was an Italian politician and diplomat from Florence, who was also a humanist scholar of the early Italian Renaissance. Manetti was the son of a wealthy merchant. His public career began in 1429. He participated in municipal government as a member of the advisory council, as an ambassador, and in various gubernatorial positions in the city. Manetti was an eyewitness of the dedication of Santa Maria del Fiore on 25 March 1436, of which he left a record, the Oratio de Secularibus et Pontificalibus Pompis in Consecratione Basilicae Florentinae.

His views on Florentine relations with  Venice proved unpopular among the ruling class, and he put himself into voluntary exile, spending the last years of his life in Naples.

He was a Latinist and a translator of Greek; he also studied Hebrew so that he could read the Hebrew Bible (talmud) and the rabbinic commentaries. These readings convinced him that the Bible needed translation anew from the early manuscripts. After his death, Manetti's sizable library found its way into the Biblioteca Vaticana.

As an author, Manetti's style was an imitation of Cicero. He is now remembered principally as the author of De dignitate et excellentia hominis libri IV ("On the Dignity and Excellence of Man in Four Books"), completed in manuscript in 1452 or 1453. He also wrote a commentary on Aristotle and biographies of Dante Alighieri, Giovanni Boccacio, Pope Nicholas V, Francesco Petrarca, Seneca and Socrates.

Τελικώς, ο  Giannozzo Manetti ήταν ένας πρόδρομος του Εράσμου και των Λατινικών μεταφράσεων της Βίβλου [an unambiguous fore runner of Erasmus and modern Latin versions of the Bible.(Droge, Gianozzo Manetti (1987), 50---Garofalo, gli umanisti Italiani, (1946), 364].

9 Ο Φερνάν Μπρωντέλ (Fernand Paul Achille Braudel, 1902-1985) ήταν ο σπουδαιότερος Γάλλος ιστορικός της μεταπολεμικής περιόδου και εξέχουσα μορφή της Σχολής των Annales .

10 Μαικήνας:  Όνομα που αναφέρεται σε κάποιον που είναι πάμπλουτος προστάτης των τεχνών.  Προέρχεται από το όνομα του Ρωμαίου Γάϊου Κίλνιου Μαικήνα, που έζησε τον 1ο αιώνα π.Χ. και ήταν γνωστός ως προστάτης των καλλιτεχνών.

11 Albrecht Dürer's magic square

Dürer's magic square is a magic square with magic constant 34 used in an engraving entitled Melancholia I by Albrecht Dürer (The British Museum, Burton 1989, Gellert et al. 1989). The engraving shows a disorganized jumble of scientific equipment lying unused while an intellectual sits absorbed in thought. Dürer's magic square is located in the upper right-hand corner of the engraving. The numbers 15 and 14 appear in the middle of the bottom row, indicating the date of the engraving, 1514.

Dürer's magic square has the additional property that the sums in any of the four quadrants, as well as the sum of the middle four numbers, are all 34 (Hunter and Madachy 1975, p. 24). It is thus a gnomon magic square. In addition, any pair of numbers symmetrically placed about the center of the square sums to 17, a property making the square even more magical.

12 The De Inventione is a handbook for orators that Marcus Tullius Cicero composed when he was still a young man. Quintillian tells us that Cicero considered the work rendered obsolete by his later writings. Originally four books in all, only two have survived into modern times. It is also credited with the first recorded use of the term "liberal arts" or artes liberales, though whether Cicero coined the term is unclear.

Πηγές: Caplan, H. (1954). Introduction, Rhetorica ad Herennium. Massachusetts: Harvard University Press

-Kimball, Bruce. Orators and Philosophers. New York: College Entrance Examination Board, 1995. p. 13

-Cicero. De Inventione. Book 1, Section 35