Η ΣΗΜΑΙΑ  ΤΟΥ  ΓΕΝΟΥΣ ΤΩΝ  ΕΛΛΗΝΩΝ                      

                                                                    ΜΕΡΟΣ 5^Ο

6.   Η Εθνική Σημαία κατά την Ιστορική Περίοδο.

α. Η προϊστορία-ιστορία του Σταυρού

Η παράδοση αναφέρει ότι ως πρώτος σταυρός θεωρήθηκε το «ξύλον τῆς ζωῆς»1 του Παραδείσου. Για τον λόγο αυτό κατά τον Μεσαίωνα ο σταυρός απεικονίζετο με φύλλωμα ή μορφή δένδρου. Κατ’ άλλην παράδοση ο πρώτος σταυρός προήλθε από το σπέρμα του δένδρου της γνώσεως του καλού και του κακού, το οποίον εφύτευσε ο Σήθ, ο υιός του Αδάμ, στον τάφο του πατρός του2.

Αργότερα σχηματισμό του σταυρού (προτύπωση) έχουμε από τον Μωϋσή κατά την διάβαση της Ερυθράς θαλάσσης όταν εξέτεινε την χείρα του3, όταν κατεσκεύασε τον χάλκινον όφιν στην έρημο4 και όταν προσευχήθηκε εκτείνας τις χείρες του στον πόλεμο κατά των Αμαληκιτών5.

Η λέξη Σταυρός τυγχάνει γνωστή στον Όμηρο (ΙΛ: Ω/453, ΟΔ:Ξ/11). Απαντά και σε διάφορους μεταομηρικούς συγγραφείς [ΘΟΥΚ: IV/90, VII/25-ΗΡΟΔ: V/16 («Τρείς σταυρούς υπίστησι») και Ξενοφώντα].

Μεταξύ των φυλασσομένων ευρημάτων στο Αρχαιολογικό Μουσείο Κρήτης υπάρχει ισοσκελής Σταυρός, που φαίνεται ότι ήταν λατρευτικό σύμβολο.

«Στο ανάκτορο της Κνωσσού και στον διάδρομο που συνδέει τις αποθήκες μετά τινος θυσιαστηρίου, του θησαυροφυλακίου…υπάρχουν ισοσκελείς σταυροί, επί της επιφανείας μεγάλων λίθων οικοδομής»6.

Ανισοσκελής σταυρός απεικονίζεται σε αρχαία Κυπριακά νομίσματα

7.

Όπως μας πληροφορεί ο Χάμερλινγκ8 επί των συντριμμάτων της Περσικής βαρβαρότητος οι ΄Ελληνες ήγειραν ναό στην λατρεία της Αγίας του Θεού σοφίας (Αθηνάς), που τους εχάρισε τις νίκες, οι δε παρθένες, κόρες των Ελλήνων, ύφαινον πέπλον, έχοντος το χρώμα του εξασράπταντος εκ του ανατέλοντος φωτός ουρανού, το οποίον σε μεγαλοπρεπή πομπή προσέφερον στο άγαλμα της εκπροσωπούσης της σοφίαν του Θεού, «Θεάς Αθηνάς».

Αυτό το πέπλο αναρτούσαν εκ των κεράτων σχήματος σταυρού. Οι Αθηναίοι επί σταυρού αναρτούσαν τον προσφερόμενον στην Αθηνά πέπλον, κατά την εορτήν των Παναθηναίων, την δε Νίκην, την επί των αμφορέων, παρίστανον να φέρη στην δεξιάν της Σταυρόν9.

Ο λευκός εξαστράπτων Σταυρός που ανεφάνη εις τον κυανούν ουρανόν, απετέλεσε την Ελληνικήν Σημαίαν την οποίαν δια της Ελληνικής γλώσσης επέδειξε ο Θεός εις τον Μέγα Κωνσταντίνον (312μ.Χ.) ως σύμβολο της Νίκης «Εν Τούτω Νίκα»10.

  

Βεβαίως ο Μ. Κωνσταντίνος δεν κατασκεύασε σημαία πανομοίαν με την υποδειχθείσαν, διότι ήθελε να συνδυάσει το αναφανέν σημείον με τα δικαιώματα της δυναστείας του.  Δια τούτο κατεσκεύασε χρυσούν σταυρόν στην κορυφή του οποίου ετοποθέτησε χρυσούν στέφανον με πολυτίμους λίθους, στο μέσον αυτού υπήρχε σύμπλεγμα Ελληνιστί, με τα αρχικά γράμματα του Ιησού Χριστού (ΧΡΙΣΤΟΓΡΑΜΜΑ).

Επί των κεράτων του Σταυρού ανήρτησε πορφυρούν Χρυσοκέντητο ύφασμα, επί του οποίου εφέρετο η εικών αυτού και των τέκνων του11.

Την σημαίαν αυτήν την οποίαν εθεώρησε ως έργον θείας Βουλής, ο Μέγας Κωνσταντίνος ωνόμασε Λάβαρον12.

Το σχήμα του Σταυρού όπως προκύπτει από τα προαναφερθέντα, είχε προορισθεί από τις ανεξιχνίαστες βουλές του Θεού για να αποτελέσει εν καιρώ το κυριώτερο γνώρισμα της Σημαίας μας. Και εκ της κατά θείαν πρόνοια συμπτώσεως των ιστορικών αυτών γεγονότων, φαίνεται και ο θείος Προορισμός του Ελληνισμού.

β. Η Ελληνική σημαία κατά τους κλασσικούς χρόνους.

 Επίσημα-σημεία-σημαίες πολεμικών πλοίων

Οι Έλληνες κατά τους κλασσικούς χρόνους αντί σημαιών χρησιμοποιούσαν κυρίως τα επί της ασπίδος ή πρώρας των πλοίων επίσημα, επισήματα, παράσημα ή σημεία προ αναγνώριση των συμπολεμιστών τους καθώς και εξεικονίσεις των θεοτήτων (Κάστωρ και Πολυδεύκης από τους Σπαρτιάτες, η τρίαινα από τους Μαντινείς, κλπ.)

Η επί των πλοίων χρήσις των σημείων ανάγεται εις παλαιοτάτους χρόνους (Παλαιομυκηναϊκά αγγεία που βρέθηκαν στην Φυλακωτή της Μήλου και στο Ακρωτήρι της Σαντορίνης)13.

Τέτοιες σημαίες ήσαν «το σημήϊον της στρατηγίδος» του Θεμιστοκλέους, το παράσειον14 αλουργές (άλλως και πυραυγές) του βασιλικού πλοίου του Πτολεμαίου του Φιλοπάτορος.

Όταν ο Πολύκριτος ο Αιγινήτης,το 480 π.Χ. κατά την ναυμαχίαν της Σαλαμίνος διεμβόλισε ένα Περσικό πλοίο, «έγνω το σημήϊον της στρατηγίδος», δηλαδή ανεγνώρισε την ναυαρχίδα του Θεμιστοκλέους γράφει ο Ηρόδοτος.  

Ελληνικά πολεμικά πλοία είχαν στην πρύμνην ένα κομμάτι από ύφασμα,την φοινικίδα με χρώμα πορφυρούν και όταν ύψωναν το σήμα αυτό, άρχιζε η μάχη. Ο Κόνων,ο αρχηγός των Αθηναίων τριηρών περί την Μυτιλήνη, «επήρε την φοινικίδα και επετέθη κατά των Λακεδαιμονίων», γράφει ο Πολύαινος.

Ο Αλκιβιάδης «τριηρών περί την Κύζικον» και «το σημείον άρας», «επέστρεψε τας ναύς αντιπρώρους».

Ο Τιμόθεος στρατηγός των Αθηναίων, «ναυμαχών περί τη Λευκάδα» εστεφάνωσε με μυρσίνες τα πλοία και αφού «ήρε το σημείον», «ναυμαχήσας ενίκησεν»15.

Σημαίες-Ασπίδες

Οι αρχαίοι ΄Ελληνες χαράσσοντες συμβολικές εικόνες επί της επιφανείας των πολεμικών ασπίδων, εμάχοντο ως υπό αιγίδα προστατευτική, υπό την σκέπην των ιερών τους συμβόλων.

 

Επί της ασπίδος ωρκίζοντο τον στρατιωτικόν όρκο, για τον λόγο αυτό η ασπίδα επείχε θέση, αυτή που έχει για μας, η Σημαία. Τον όρκο τιμής για την Πατρίδα, τα ιερά θέσμια, τα εθνικά ιδεώδη.

Είναι γνωστό ότι εθεωρείτο άτιμος εκείνος που εγκατέλειπε την ασπίδα του και μεγίστη ντροπή να περιέλθει  η ασπίδα του στα χέρια του εχθρού.Τα ίδια ισχύουν και σήμερα, για την σημαία μας.16

 

Και σήμερον ακόμη επί ασπίδων ή θυρεών χαράσσονται εικόνες που συμβολίζουν τα θρησκευτικά και εθνικά ιδεώδη των λαών.

Εκείνες τις επί των ασπίδων εικόνες μετέφερον αργότερον επί υφασμάτων με συμβολικούς χρωματισμούς, τα οποία αναρτούσαν επί κοντών. ΄Ετσι εσχημάτισαν τα πρώτα σήματα και τις σημαίες.

Και δια μεν των σημάτων  συμβολίζονταν οι διάφορες φυλές, στις από κοινού συναθροίσεις όμως, με ειδικό σήμα προσδιοριζόταν η θέση του Βασιλέως προς την οποίαν ώφειλε να συσπειρώνεται ο στρατός.

Οι Λακεδαιμόνιοι επί της σημαίας αυτών εχάρασσαν το γράμμα «Λ», οι Μεσσήνιοι το γράμμα «Μ» καθώς επίσης και την ημισέληνο μετά του αστέρος προ αυτής, δια του οποίου συμβολιζόταν η πολιούχος των Σπαρτιατών Θεά Άρτεμις.

Η ημισέληνος είναι η μορφή που παρουσιάζει η σελήνη κατά το πρώτο ή τελευταίο τέταρτον. Εχρησιμοποιήθη  αρχαιόθεν από τους Έλληνες ως σύμβολο κυριαρχίας ή δόξης.

Δια του συμβόλου αυτού ελατρεύετο η Ηώς ή Εώς (θεά του προ της ανατολής του Ηλίου, πρωϊνού φωτός), η Αυγή, θυγατέρα του Υπερίωνος17 και της Θείας, αδελφή του Ηλίου και της Σελήνης18.

Η Ηώς είχε ως κυρίαν αποστολήν να φέρει το φως εις Θεούς και ανθρώπους. Έτσι θεοποιήθηκε η Αυγή και ο Όμηρος εκόσμησεν αυτήν με ωραία επίθετα όπως ροδοδάκτυλος, φαεινή, βοώπις κ.λ.π.

Οι Συκιώνιοι εχάρασσαν επί των σημαιών τους το γράμμα «Σ», οι Βοιωτοί και οι Αρκάδες το ρόπαλο του Ηρακλέους (Ο Ρήγας Φεραίος είχε σχεδιάσει σημαία φέρουσα επί της επιφανείας το ρόπαλο του Ηρακλέους και τρεις σταυρούς), οι Ηπειρώτες (Μολοσσοί) και Μακεδόνες τον αετό και το δεκαεξάκτινο αστέρι, οι Θεσπιείς την ημισέληνο, οι Τεγεάτες το Τ και οι Αργείοι το υδρόβιο φίδι.

Οι Αθηναίοι έφερον την γλαύκα, έμβλημα της πολιούχου θεότητος της Αθηνάς. Οι Θηβαίοι την Σφίγγα και οι Κορίνθιοι ίππον πτερωτόν19.

Σημαίες από ύφασμα χρησιμοποιήθηκαν στην ξηρά κυρίως από τον Μ. Αλέξανδρον, για πρώτη φορά παγκοσμίως, πορφυρές αρχικώς υψούμενες από σαρίσσης, ως σήμα ενάρξεως της μάχης  ή ενάρξεως της επιθέσεως, οι οποίες κατέστησαν κατόπιν σημαίες των επιλέκτων ιλών και τέλος εφέροντο από όλα τα στρατιωτικά σώματα. Στις ναυτικές επιχειρήσεις εφέροντο κόκινες σημαίες. 

Το δεκαεξάκτινο Χρυσό Αστέρι ήταν το έμβλημα της Μακεδονικής Δυναστείας του Φιλίππου Β΄ και του Μεγ. Αλεξάνδρου20.

Το επίσημο έμβλημα ήταν το οκτάκτινο Αστέρι που εμφανιζόταν στις ασπίδες των Μακεδόνων21.  

Όταν ο Μέγας Αλέξανδρος πολιορκούσε τις Θήβες, απέκρυψε πολλούς στρατιώτες του, με επικεφαλής τον Αντίπατρο, ενώ οδηγούσε φανερά την υπόλοιπη δύναμή του σε οχυρές τοποθεσίες. Οι Θηβαίοι απέκρουσαν την «ορωμένη» στρατιωτική δύναμη. Ο Αντίπατρος όμως, σε κατάλληλη στιγμή της μάχης, «την κεκρυμμένην δύναμην αναστήσας, εκτύπησεν όπου σαθρόν και αφύλακτον ην το τείχος και κατέλαβεν εκείθεν την πόλιν». «Και σημείον ήρεν», δηλαδή ύψωσε σημεία (σημαία) των Μακεδόνων σε κάποιο υψηλό σημείο. Ο Αλέξανδρος, όταν είδε την σημαία του στρατού του τοποθετημένη στο υψηλό σημείο, «ανεβόησεν» ότι ήδη κατείχε τις Θήβες. Οι Θηβαίοι μόλις είδαν «εις τον υψηλόν τόπον» την σημαία του αντιπάλου θεώρησαν «εαλωκυΐαν την πόλιν» και έφυγαν.

Αλλά και στην Ασία, επί Μεγάλου Αλεξάνδρου, υπήρχαν «σημεία» επικεφαλής τμημάτων στρατού. Μετά τον θάνατο του Ηφαιστίωνα ο Μέγας Αλέξανδρος διατήρησε το όνομα του «σώματος» που διεύθυνε εκείνος και το ονόμαζε στην συνέχεια «χιλιαρχίαν Ηφαιστίωνος» και προηγείτο της χιλιαρχίας η σημαία την οποίαν είχε κατασκευάσει ο Ηφαιστίων, γράφει ο Αρριανός.

Ιδιαίτερα μετά την νίκη του επί του Δαρείου στην Ισσό της Κιλικίας, το Νοέμβριο του 333 π.Χ. στην Μικρά Ασία, ο  Μέγας Αλέξανδρος επεξέτεινε στο στράτευμα την χρήση φορητών τετραγώνων σημαιών από κεντητό ή ζωγραφιστό ύφασμα, διαφόρων χρωματισμών.

Ο Πλούταρχος για τους λόγους αυτούς ευρέως χρησιμοποίησε της λέξη «σημειοφόρος», αλλά και τις λέξεις «σημαία» και «σημαιοφόρος».

Αργότερα, κατά τον Χάμερλινγκ, ο Μέγας Αλέξανδρος περιέφερε θριαμβευτικώς  το δηλούν την πανελλήνιον έννοια κυανόλευκο σήμα, στις χώρες που απελευθέρωνε από την βαρβαρική δουλεία. Αυτό το σήμα επέβαλε ως αναγνώριση των συμβολιζομένων ιερών αρχών της Παιδείας και της Ελευθερίας.

Για τον λόγο αυτό, υπεδέχοντο τον Μέγα Αλέξανδρο οι μεν λαοί ως ήρωα ελευθερωτήν, οι δε μάγοι και ιερείς, ως Θεό. Τα χρώματα εκείνα ως συμβολίζοντα τον Θεό επεκράτησαν και τα ευλαβούντο μέχρι πρό τινος (της εποχής που έζησε ο Χάμερλινγκ, 19^ος αιών)22 οι σοφοί της Περσίας.

Ο Μέγας Αλέξανδρος σε ανάμνηση της εκστρατείας του κατά των Περσών, έκοψε  χρυσούν μετάλλιον, εις την μίαν όψιν του οποίου εφέρετο η προτομή της Αθηνάς και εις την άλλην η Νίκη φέρουσα εις την δεξιάν Σταυρόν23.

Αλλά και η επίσημη στολή του αρχιερέως του Παλαιού Λαού Ισραήλ του λειτουργού του Ιαχβέ/Ιησού Χριστού, ήταν κυανόλευκη. Αυτός έφερε και επί λευκής μίτρας, κυανούν διάδημα.

«Ο Κύριος είπε προς τον Μωϋσή: «Ωμίλησε στους Ισραηλίτας και ειπέ προς αυτούς. Να ράψουν ταινία εις τα κάτω άκρα των ενδυμάτων τους, να θέσουν εις τα άκρα των ιματίων τους κλώσμα κυανούν. Θα υπάρχουν αυτά εις τα άκρα των ενδυμάτων σας, θα τα βλέπετε και θα ενθυμείσθε όλας τας εντολάς του Κυρίου, δια να τας εφαρμόζετε ...24».

«Θα τοποθετήσης το χρυσούν αυτό έλασμα επάνω εις κυανούν λινόν ύφασμα, καμωμένο από στριμμένη κλωστή. ΄Ολο αυτό δε θα το θέσεις επί της μίτρας εις το εμπρόσθιον μέρος ...25».

Επιπροσθέτως των όσων έχουμε αναφέρει,μέχρι τώρα,για τους συμβολισμούς των χρωμάτων της Ελληνικής σημαίας, σημειώνομεν τα εξής:

ΧΡΥΣΟΥΝ: Συμβολίζει την ουράνια δόξα και την απαστράπτουσα λάμψη του θείου26.

ΛΕΥΚΟΝ: Είναι το κατ΄εξοχήν χρώμα της Αγίας Γραφής. Συμβολίζει την αγνότητα, την καθαρότητα, την νίκη και την δικαιοσύνη27.

ΚΥΑΝΟΥΝ: Συμβολίζει τον Ουρανόν, το Στερέωμα, τον Παράδεισον και το Άγιον Πνεύμα28.  

                                                                                                                        Συνεχίζεται

---

1 ΓΕΝ: 2/9.

2 Μεγάλη Αμερικανική Εγκυκλοπαίδεια, τ. 19^ος , σ. 613.

3 ΕΞΟΔΟΣ: 14/21.

4 ΑΡΙΘΜΟΙ: 21/4-9.

5 ΕΞΟΔΟΣ: 17/8-16..

6 Θρησκευτική & Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, τ.11^ος , σ. 411-412.

7 Πίν. ΚΖ΄,8. Κριός κατακείμενος, ή κεφαλή κριού. – Άσημον τετράγωνον έγκοιλον περιλαμβάνον σταυρόν ωτίτην ή κεφαλή κριού. (Σαλαμίνος, 500-410 π.Χ.).

8 Ρούμπερτ ή Ρούπερτ Χάμερλινγκ (1830-1889): Αυστριακός ποιητής του οποίου σημαντικώτερα έργα ήσαν: «Η   Αφροδίτη στην εξορία», «Ο Βασιλιάς της Σιών», «Ο Αχασβήρος στην Ρώμη», το θεατρικό έργο «Δαντών και Ροβεσπιέρος»(1871), το μυθιστόρημα «Ασπασία» και η ποιητική συλλογή «Φύλλα στον Άνεμο»- (Ασπασία, τ. β΄, σ. 134).

9 Ο απλούς σταυρός (+) παρίστα κατά διάφορους τρόπους τον ΄Ηλιον ή τον Θεόν του Ουρανού, τα τέσσαρα σημεία του κόσμου, τους τέσσαρες κυρίους ανέμους που φέρουν την βροχήν, τα τέσσαρα στοιχεία.Περί του αριθμού 4 αναφερθήκαμε στο 3^ο μέρος.

10 Χρονικά Ιωάννου Ζωναρά - Ιστορία Ελλ. ΄Εθνους, Κ. Παπαρρηγόπουλος, τ. 2^ος σ. 495 – Ευσέβιος, Βίος Κωνσταντίνου, 1, 26.

11 Για το λάβαρον του Μεγ. Κωνσταντίνου, όπως παρ.1θ του 1^ου μέρους.

12 -Λάβαρον (labarum) = ύφασμα κρεμασμένο σε λόγχη, χρησιμοποιούμενο από το Ρωμαϊκό ιππικό. ΄Επειτα ο όρος εξειδικεύτηκε και με αυτόν δηλωνόταν η πρώτη Χριστιανική σημαία του Μεγάλου Κων/νου [(Ευσέβιος Καισαρείας, εις βίον Αγίου Κων/νου, Α, 28-29 – (Π-Λ-Μπ, τ. 37^ος, σ. 167)].

    -Labarum (ουδ.) = Λάβωρον ή Λάβαρον = Η βασιλική σημαία (Λατινο-Ελληνικόν Λεξικόν Στεφάνου Κουμανούδη, α,ω νδ΄).   

13 Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τ.21^ος, σ.717.

14 Παράσειον = [παρά+ σείω = Σείω (κινώ εδώ και εκεί/εμπρός οπίσω) παραπλεύρως].

15 Γ.Χ. Πούλος, Αθήναι, 1967.

16 Πολυδευκ., Β.Η – Πλούταρχος εις Αλκιβιάδη-Ηρόδοτος, Μούσαι, Θ/74-Λυσίου εις Θεμιστοκλή, Λόγος Α΄.

17 Υπερίων : ΄Ενας από τους Τιτάνες γεννήσας εκ της αδελφής αυτού Θείας, τον ΄Ηλιον, την Σελήνην και την Ηώ.

18 Σελήνη : Ελατρεύετο ως Αστάρτη, θεά ωραία αλλά άσεμνος, θυγάτηρ του Υπερίωνος και αδελφή του Ηλίου και της Ηούς, ερωτοπαθής και φιλήδονος.

19 Ξενοφών Κύρου ανάβασις, α/12 – Θουκυδίδης, α/49-ΙΛ: Κ/466 -΄Υμνος Ερμού, 136 - Δημοσθένους περί Αλοννήσου - Κ. Παπαρρηγόπουλος, Ιστορία. Ελλ. ΄Εθνους τ. Α΄, σ. 442).

20 Δεκαεξάκτινο αστέρι (Άστρο της Βεργίνας)

                                     

 

To  δεκαεξάκτινο χρυσό άστρο έμβλημα της    Μακεδονικής δυναστείας από τη λάρνακα που 

 περιείχε τα οστά του νεκρού βασιλιά Φιλίππου Β΄ στον τάφο του στο μεγάλο τύμβο της Βεργίνας,

 από την ανασκαφή του καθηγητή Α. Ανδρόνικου  περί το 330 π.Χ. (Αρχαιολογικό Μουσείο Θες/νίκης).

   Μεγάλη Μεκεδονική ασπίδα που φέρει ως ως «Επίσημο» το  χαρακτηριστικό Μακεδονικό αστέρι

   (Οκτάκτινο). Μακεδονικός τάφος του Λύσωνος και του Καλλικλέους, ανάμεσα στην Βέροια και

   την Έδεσσα.

Σύμβολο που απεικονίζεται σε χρυσή λάρνακα, βρέθηκε το 1977 σε βασιλικό τάφο. Αποδίδεται στην Μακεδονική βασιλική δυναστεία του Φιλίππου του Β΄ και του Μεγ. Αλεξάνδρου.

Ο Μαίανδρος και το δεκαεξάκτινο αστέρι, ήσαν τα σύμβολα του Ελληνισμού στην χρυσελεφάντινη ασπίδα του Φιλίππου.

21 Ο αριθμός οκτώ (8) είναι ο αριθμός της αυταρκείας, του υπεραφθόνου, της αναδημιουργίας και της Κυριαρχίας του Θεού:

         -Η 8η ημέρα της 2ας Παρουσίας.

         -Οκτώ (8) τα μέλη της οικογενείας του Νώε.

         -Την 8ην ημέραν έγινε η συγκέντρωση του Ααρών και των υιών του (ΛΕΥΙΤ.: 8/35, 9/1).

         -Την 8ην ημέραν εδίδετο παν πρωτότοκον προς τον Θεόν (ΕΞ.: 22/29-30).

         -Ο αριθμός της λέξεως ΙΗΣΟΥΣ, είναι 888, ενώ της λέξεως ΚΥΡΙΟΣ είναι 800.                          

22 Χάμερλιγκ, Ιστορία Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, σ. 215.

23 Βασίλειος Τζούρας: Η Ελληνική Σημαία. Μελέτη Πρωτότυπος Ιστορική, αρχομένη από τους προϊστορικούς    χρόνους και μέχρι των καθ’ ημάς, 1903. Εγκεκριμένη με την υπ’αρ. 64611 διαταγήν του .Υπουργείου Στρατιωτικών.

24 ΑΡΙΘΜ: 15/37-39.

25 ΕΞΟΔΟΣ: 28/31-37.

26 Ιεζεκιήλ,1/27,28-8,2- Β΄Κορινθίους,4/6-Αποκάλυψη,21/23.

27Δανιήλ,7/9-Ησαϊας,1/18- Ματθαίος,28/3-Μάρκος,16/5-Ιωάννης,20/12-Αποκάλυψη,3/4-5,4/4 και 7/9.

   Βλέπε και «Aγία Γραφή και λειτουργία. Η βιβλική θεολογία των μυστηρίων και των εορτών κατά τους     Πατέρες της εκκλησίας», Jean Danielou, Μτφ. Συλλογική, εκδ. Άρτος Ζωής,1981.

28 Έξοδος, 28/31-Αριθμοί, 4/6-7 και Β΄ Παραλειπομένων, 3/14.