ΑΙΓΑΙΟΝ: ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟΝ ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ

(AEGEAN :THE HELLENIC ARCHIPELAGO)

 ΜΕΡΟΣ 4^ο

4. Ετυμολογία της λέξεως ΑΙΓΑΙΟΝ

α. Ο Στράβων την πιθανολογεί από τας Αιγάς της Ευβοίας(σημ. Λίμνη), χωρίς να αποκλείει σαν ανάδοχο και το μικρασιατικό ακρωτήριο Αιγά (σημ. Λεγιά Μπουρνού) του κόλπου Τσανταρλή (αρχαιοελληνικού Ελαϊτικού).

β. Άλλοι θεωρούν ότι προέρχεται από το ρήμα αΐσσω (ορμώ) και δια το ορμητικό των κυμάτων και δια το ότι αυτά όταν αφρίζουν υποτίθεται ότι μοιάζουν με αγέλη αιγών1.

γ. Κατά την μυθολογία έλαβε το όνομα από τον Αιγέα τον πατέρα του Θησέα2.

  

Σύμφωνα με την μυθολογία, το όνομά του Αιγαίου προέρχεται από τον Αιγέα, βασιλιά των Αθηνών και πατέρα του Θησέα, ο οποίος έπεσε και πνίγηκε στα νερά του πελάγους από το ναό του Ποσειδώνα στο Σούνιο.

  

δ. Τα μεγάλα κύματα, σύμφωνα με τον λεξικογράφο Ησύχιο, λέγονται «αίγες», ενώ ο Αρτεμίδωρος ο Δαλδιανός στο έργο του «Ονειροκριτικά» γράφει: «Και γαρ τα μεγάλα κύματα αίγας εν τη συνηθεία λέγομεν, και λάβρος επαιγίζων φησίν ο ποιητής, για τον σφοδρό άνεμο». Στο γεμάτο τρικυμίες Αιγαίο η φαντασία των ανθρώπων παρομοίαζε τον αφρό των μεγάλων κυμάτων με λευκές αίγες που έτρεχαν αλαφιασμένες κάτω από τις ριπές των ισχυρών ανέμων προς τον «αιγιαλό». 

ε. Κατά τον Σούδα ή Σουΐδα που επικαλείται τον Αρτεμίδωρο (2.12) «αίγες τα μεγάλα κύματα εν τη συνηθεία και επαιγίζω επί του σφοδρώς πνέω…και Αιγαίον πέλαγος το φοβερώτατον».

στ. Το κυματόβρεχτο Αιγαίο Πέλαγος σε αντιδιαστολή με την Μαύρη Θάλασσα που την είπαν κατ’ευφημισμόν, Εύξεινο Πόντο, οι παλιοί ναυτικοί το ονόμασαν Άσπρη Θάλασσα.  Την ονομασία αυτή του Αιγαίου που ήταν παλαιά την παρέλαβαν και οι Οθωμανοί, ονομάσαντες μάλιστα την Διοικητική Περιφέρεια του Αιγαίου, Εγιαλέτ της  «Άσπρης Θάλασσας»3.

Οι αναφορές του Κωστή Παλαμά στην Φλογέρα του Βασιλιά «K' η αττικιά ακροθάλασσα, και ξεχωρίζει μέσα στην Άσπρη θάλασσα...» και του Ανδρέα Καρκαβίτσα για τους Ασπροθαλασσίτες και Μαυροθαλασσίτες ναυτικούς μαρτυρούν ακόμα μια φορά την διαχρονική ελληνική ναυτοσύνη του Αιγαίου4.

ζ. Οι παλιοί ναυτικοί μας το έλεγαν Αγιοπέλαγος. Ο λεξικογράφος της «Γαλλικής Εγκυκλοπαιδείας» αυτήν την ονομασία την εκλαμβάνει σαν γνήσια και ότι σημαίνει το «Άγιο Πέλαγος»  από αυτήν δε την αρχική ονομασία προέκυψε το «Αιγαίον Πέλαγος».

η. Κατά τους σημιτολόγους προέρχεται από την φοινικική λέξη Ελ Φαν (El Fan) που σημαίνει ποταμόν που χωρίζει φοινικικό έδαφος με άλλη φυλή.

θ. Το Αιγαίο, αναφέρεται από πολλούς χαρτογράφους ως «Archipelago» ή ως «Mare Aegeum Archipelago», ονομασία που απαντάται σε ενετικούς, γαλλικούς και βρετανικούς χάρτες και πορτολάνους5. Χαρακτηριστικά δείγματα αυτών είναι του Chistoforo Buondelmonti το 1420, του Tomaso Porcacchi da Castiglioni το 1572, του Marco Boschini το 1675, του Pieter Van der Aa το 1729 και του Lapie το 1838.

Την ονομασία αυτή, αλλά με την σημασία του συγκροτήματος πολλών νησιών παρέλαβαν και σύγχρονοι Άγγλοι, Γάλλοι (Archipel) αλλά και Έλληνες (Μεραρχία Αρχιπελάγους). Χαρτογράφοι του 18^ου και 19^ου αιώνος  εχαρακτήριζαν το Αιγαίον «Ελληνικόν Αρχιπέλαγος».            

 Το Ελληνικόν Αρχιπέλαγός μας.

Ξένος Ναυτικός Χάρτης του Αιγαίου του 1745, όπου το Αιγαίον χαρακτηρίζεται Αρχιπέλαγος (Αρχείον ΓΕΝ)

ι. Επί Κεμάλ Ατατούρκ ΄΄Εγκέ΄΄ ονομάσθηκε υπό των Τούρκων επιβατηγόν ατμόπλοιόν τους. Είναι προφανές ότι οι μογγολογενείς πρόγονοι των Τούρκων, το όνομα Αιγαίον βρήκαν όταν έμόλυναν με την παρουσίαν τους τα γαλάζια νερά του Αρχιπελάγους μας, και έτσι  ονόμασαν το ατμόπλοιόν τους όταν διέσχιζε το αρχαιόθεν Ελληνικόν Αιγαίον.

ια. Όμως πιο βάσιμη και αληθοφανής φαίνεται η προέλευση της ονομασίας από την ιαπετική ή ινδοευρωπαϊκή ρίζα ΑΙΓ- που σημαίνει:

(1)  Τον δεσπόζοντα θεό των κυμάτων (Αιγά ή Αιγαί: Πλήθος παραποτάμιων ή παραθαλάσσιων πόλεων αφιερωμένες στον θεό Ποσειδώνα ή ακρωτηρίων και ορέων όπου υπήρχαν ιερά του Ποσειδώνος).

(2)  Δορά, δέρμα κατσικιού (Αιγ-ή/ής). Δηλαδή Αιγαίοι είναι ο λαός που έδρασε ή κινήθηκε μέσω της θάλασσας όπως τα κύματα6 ή φορώντας σαν ένδυμα δέρμα αιγός/κατσικιού.

Η ετυμολογία της λέξεως αιγαίον από το αιξ (κατσίκα), παράγωγο του ομηρικού ρήματος αΐσσω (πηδώ), φαίνεται πιο πειστική. Από τα αρχαιότερα εξημερωμένα ζώα η αίγα είναι αυτό που κατ' εξοχήν αναρριχάται, σκαρφαλώνει στους βράχους πηδώντας. Οι αρχαίοι Ελληνες συνεκδοχικώς συνήθιζαν να αποκαλούν «αίγες» και τα κύματα, προφανώς επειδή κι αυτά «πηδούν» όταν η θάλασσα είναι αγριεμένη.

Με παρόμοια συνεκδοχή σημερινοί νησιώτες του Αιγαίου αποκαλούν «πρόβατα» τα μεγάλα κύματα, ακριβώς όπως οι Γάλλοι (moutons), ενώ οι Αγγλοι τα αποκαλούν «άσπρα άλογα» (white horses).

Όπως προείπαμε, ο παραδοξογράφος Αρτεμίδωρος ο Δαλδιανός από την Εφεσο (2ος αι. μ.Χ.) είναι σαφής, όταν γράφει: «..τα μεγάλα κύματα αίγας εν τη συνηθεία λέγομεν και το φοβερώτατον πέλαγος Αιγαίον λέγεται» («Ονειροκριτικόν» II, 12).  Η ετυμολογία λοιπόν αυτή προσήκει στο όνομα Αιγαίον, ήτοι σε μια θάλασσα σχεδόν μονίμως φουρτουνιασμένη, γεμάτη «αίγες». Προφανώς για τον ίδιο λόγο η ακτή, όπου καταλήγουν πηδώντας «οι αίγες της αλός» (τα θαλάσσια κύματα), ονομάστηκε αιγιαλός (σημ. γιαλός).     

(3)  Σείω, πάλλω, εξακοντίζω ( εκ του οποίου και η λέξη Αιγανέη = θηρευτική λόγχη και Αιγίς = ασπίς. Μεταγενέστερα θύελλα, καταιγίς, τρομερά όπως η σεισθείσα αιγίς). Δηλαδή Αίγ-ες (Αίγ-εν) = Κύματα. [Πρωταρχική σημασία: Απότομη κίνηση δόνηση, κραδασμός, σπινθηροβολία - Οι έννοιες του φωτός και του κραδασμού είναι συναφείς διότι το φως εξυπακούει τρομώδη κίνηση. Η από αυτές παραγόμενη λέξη είναι η αίγλη: Φως του ηλίου, λαμπρότης, δόξα, λάμψη].

ιβ. Από τα παραπάνω προκύπτει με βεβαιότητα ότι η ρίζα Αιγ- έχει σχέση με την θάλασσα, το ύδωρ/νερό. Επιβεβαιώσεις τούτου:

(1)  Αίγυπτος: Η ονομασία του π. Νείλου (Οδύσσεια, Δ, 457).

(2)  Αιγαίος: Ο πόντος (Λεξ. Σταματάκου, σελ. 36-37).

(3)  Αιγαίον Όρος: Το όρος Ίδη στην Κρήτη (Αιγιδόκον Όρος) που δεσπόζει της θαλάσσης.

(4)  Αιγαίος ποταμός: Μυθικός ποταμός στο νησί των Φαιάκων.

(5)  Αιγαίος Νηρεύς: Πατέρας των Νηρηΐδων (Νηρηΐς = Νύμφη της θαλάσσης).

(6)  Αιγέστης ή Αίγεστος: Υιός του ποτ. Κριμισού (Λεξ. Σταματάκου, σελ. 1149).

(7) Αιγάλεω: Ο «πρόβουνος» της Πάρνηθας. Στους πρόποδες του Αιγάλεω καθόταν κατά μαρτυρίαν του Ηροδότου ο Ξέρξης επί αργυρού θρόνου και παρακολουθούσε την ναυμαχία της Σαλαμίνας7.

  

Όρος Αιγάλεω, θέα από την Σαλαμίνα (2008)

(8)  Το Αιγαίον Πέλαγος αναφέρεται και σαν Πόντος (θάλασσα) Αιγαίων (Λεξ. Δορμπαράκη, σελ.31).

Συνεχίζεται

---

1 Πρβ. Λυκόφρονος αποσπ.1135.

2 Διόδ. Σικελιώτη, δ/62 και Παυσανίου,Αττικά,22.    

3 Βλέπε διοικητική διαίρεση του Αιγαίου επί τουρκοκρατίας (2ο μέρος).

4 www.aegeanislands.gr/el/discover-aigaio/myths-aigiao/aigaio-myths.html Κείμενο: Αντώνιος Δικαίος, Θεολόγος-Περιβαλλοντολόγος

5 Λέγοντας «Πορτολάνους» εννοούμε τις χειρόγραφες ή έντυπες αργότερα ναυτιλιακές οδηγίες που κυκλοφορούσαν στην περίοδο της τουρκοκρατίας και  αποτελούσαν πολύτιμα, αλλά και τα μοναδικά της εποχής εκείνης, βοηθήματα για τους ναυτιλλόμενους. Οι «πορτολάνοι» αυτής της περιόδου αποτελούν έναν κρίκο στην αλυσσίδα των οδηγιών αυτού του είδους που αρχίζει από τους αρχαίους «περίπλοες», προχωρεί στους ελληνιστικούς «σταδιασμούς» περνάει στο Βυζάντιο με τον Κοσμά τον Ινδικοπλεύστη και φθάνει στους νεώτερους ελληνικούς «πλοηγούς» που εκδίδει η Υδρογραφική Υπηρεσία του Πολεμικού Ναυτικού. Ακόμη και σήμερα οι ναυτικοί μας όταν παραπλέουν τις ακτές, χρησιμοποιούν τα αγγλικά βιβλία των «Sailing Directions». 

6 «Αίγες τα κύματα οι Δωριείς» Ησύχιος, Αλεξανδρινός λεξικογράφος του 5^ου μ.Χ. αιώνα.

7 Το Αιγάλεω είναι όρος της Αττικής που αποτελεί το φυσικό σύνορο Αθηνών, Πειραιώς και Δυτικής Αττικής. Χωρίζεται σε δύο μεγάλες οροσειρές, το Αιγάλεω και την επέκτασή του, το Ποικίλο Όρος. Η ονομασία του όρους Αιγάλεω κατά μία εκδοχή, προέρχεται από τα συνθετικά «αίγα» (που σημαίνει γίδα, κατσίκα) και «λεώς» (που είναι αντέκταση του λαός). Η ερμηνεία που δίνεται στο όνομα είναι «Λαός των Κατσικιών», πιθανώς διότι οι πρώτοι κάτοικοι της ευρύτερης περιοχής έβοσκαν τα ζωντανά τους στο όρος. Κατ' άλλη ετυμολογία, η λέξη ετυμολογείται από τις λέξεις «αίγες» = κύματα, και «λάας» = πέτρα, λίθος βράχος. Είναι δηλαδή ο βράχος στον οποίο χτυπούν τα κύματα.