ΜΕΡΟΣ 7ο

Ε. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ

Συστημική άποψη

Μέσα από την πορεία της ανθρώπινης ιστορίας, τις διεθνείς συρράξεις, τις εμφύλιες αιματοχυσίες, τις εμπόλεμες συγκρούσεις, τις πολιτικές ανακατατάξεις και τις ραγδαίες κοινωνικο-οικονομικές αλλαγές, δημιουργήθηκε μια πληθώρα διάφορων ιδεολογιών, μεταξύ των οποίων και η ιδεολογία του Εθνικισμού1.

Κατά συγκερασμόν των απόψεων συστημικών ιστορικών, θεωρητικών, ερευνητών και μελετητών (δεξιάς και αριστερής ιδεολογίας):      

- Η ιδεολογία του εθνικισμού (Νationalism, Nationalismus), είναι προϊόν της ευρωπαϊκής ιστορίας και αφορά πρωτίστως στις σχέσεις μεταξύ κρατών και λαών, όπως αυτές διαμορφώθηκαν από την εποχή του μερκαντιλισμού (15ος-18ος αιώνας)2, και μετέπειτα.

- Σταθμό στην εξέλιξη του ευρωπαϊκού εθνικισμού, αποτελεί η Γαλλική Επανάσταση του 1789, η οποία και άνοιξε το δρόμο για τον μετασχηματισμό των απολυταρχικών κρατών σε εθνικά κράτη.

Τα σύγχρονα εθνικά κράτη, είναι αποτέλεσμα της (λεγομένης) Γαλλικής Επαναστάσεως του 1789, που ακολούθησε την μεγάλη κρίση των αυτοκρατοριών, οι οποίες κυριαρχούσαν μέχρι τότε στην Ευρώπη. Η ανατροπή της μοναρχίας και η σύγκρουση των επαναστατημένων λαών με τις ευρωπαϊκές απολυταρχίες, ανέδειξε μια νέα πολιτική κατάσταση:

Το κράτος με θεσμούς του κυρίαρχου έθνους. Οι πολίτες, αντί για υποταγή στους μονάρχες, όφειλαν πίστη μόνο στο έθνος .

Το έθνος ορίστηκε ως πολιτική έννοια και επιδιώχθηκε η εγκαθίδρυση δημοκρατικών καθεστώτων κάτι που κατά τους συστημικούς, ανεμένετο να εξαλείψει τις αιτίες πολέμου μεταξύ των λαών.

- Στην διάρκεια του 19ου αιώνος, μια σειρά από επαναστάσεις προσπάθησαν να ανατρέψουν τους απόλυτους μονάρχες και να δημιουργήσουν ανεξάρτητα έθνη-κράτη στην θέση των καταπιεστικών πολυεθνικών αυτοκρατοριών, της Ρωσικής, της Αυστροουγγρικής και της Οθωμανικής.3

- Οι απαρχές του εθνικού συναισθήματος (ως μη θρησκευτικού φαινομένου) στην σύγχρονη εποχή, τοποθετούνται στον 18ο αιώνα, με την αμερικανική και γαλλική επανάσταση και τα κινήματα στην Λατινική Αμερική. Οι επαναστάτες αυτοπροσδιορίζονται ως πατριώτες.

Την βάση του πατριωτισμού απετέλεσαν τα κηρύγματα του Διαφωτισμού.

- Τον πατριωτισμό διεδέχθη πριν τα μέσα του 19ου αιώνος ο εθνικισμός. Πρώτες εκδηλώσεις του είναι η ελληνική και η βελγική επανάσταση και αποκορύφωμα του η λεγόμενη «άνοιξη των λαών» δηλαδή οι εξεγέρσεις στην Ευρώπη το 1848.

H Ελληνική επανάσταση του 1821 κατά μία μερίδα συστημικών, ήταν απόρροια της Γαλλικής Επαναστάσεως, δηλαδή κοινωνική-ταξική, ενώ κατά την αυθαίρετη ερμηνεία άλλων συστημικών, ήταν η προσπάθεια των Ελλήνων επαναστατών για την αναγέννηση του αρχαίου ελληνικού έθνους, εξ ου και η υιοθέτηση του όρου Έλληνες, αντί του Ρωμιοί ή Γραικοί που επικρατούσε μέχρι τότε.

- Ο Εθνικισμός, σε αντίθεση με τον πατριωτισμό είναι ένα ρομαντικό κίνημα. Διατηρούνται στον εθνικισμό τα στοιχεία του πατριωτισμού, που πλέον παίρνει την μορφή του σεβασμού της πολιτιστικής ιδιομορφίας των άλλων λαών. Από το 1860 ο ρομαντικός εθνικισμός δίνει την θέση του στον Σωβινισμό. Με τον Σωβινισμό, έχουμε την εξάπλωση της αποικιοκρατίας και τον έλεγχο της εσωτερικής αγοράς. Ο σωβινισμός αντλεί το οπλοστάσιό του από τον κοινωνικό δαρβινισμό και κηρύττει την εχθρότητα προς τους άλλους λαούς.

- Το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου οδηγεί, τους ηττημένους κυρίως, σε μία νέα μορφή εθνικισμού ο οποίος καταλήγει στον ναζισμό και τον φασισμό. Το έθνος είναι πλέον ταυτόσημο με την φυλή.

- Μετά το 1945, ο εθνικισμός γίνεται λαϊκό όπλο κατά της δυτικής αποικιοκρατίας και ο αστισμός έκφραση του κεφαλαίου. Οι εθνικιστικοί – αντιιμπεριαλιστικοί αγώνες διεξάγονται από την αστική τάξη (Ινδία) ή από τις μεσαίες τάξεις (Αφρική) ή από μικροαστούς (Ινδονησία) ή από κομμουνιστές (Κίνα, Βιετνάμ).

Η ιδεολογική βάση του νέου αυτού εθνικισμού είναι ετερογενής: Ορθολογισμός, ρομαντισμός, θετικισμός, ανορθολογισμός, θρησκεία, σοσιαλισμός…

Τελικώς το βάρος στην κυρίαρχη, στον δυτικό κόσμο, ιδεολογία μετατοπίζεται από το έθνος στην λεγομένη φιλελεύθερη δημοκρατία, η οποία και ενισχύεται. Από την δεκαετία του ’70 μέχρι σήμερα στην Ανατολική Ευρώπη, η συνεχιζόμενη καταπίεση του εθνικού συναισθήματος από την τέως ΕΣΣΔ, οδήγησε στην εκ νέου ανάδυση του εθνικισμού.4

-  Η αρχική χρησιμοποίηση του όρου εθνικισμός δεν έχει ξεκαθαρισθεί. Κατά τον Peter Alter 5 έγινε για πρώτη φορά το 1774 σε ένα κείμενο του φιλοσόφου Johann Gottfried Herder. Κατά τον Eugene Kamenka6 εμφανίζεται για πρώτη φορά το 1798 στο επαναστατικό μανιφέστο του Γάλλου ιερέως Augustin Barruel,  «Memoires pour server a l’ histoire du Jacobinisme» και καθιερώθηκε  στα τέλη του 19^ου αιώνος.7

- Ο εθνικισμός ως ιδεολογία εμφανίζεται με διάφορες μορφές, είτε ως προοδευτική και απελευθερωτική δύναμη, η οποία εξασφαλίζει την εθνική ενότητα και ανεξαρτησία, είτε ως ανορθολογικό και αντιδραστικό δόγμα, που επιτρέπει στους εκάστοτε ηγέτες να ακολουθούν πολιτικές στρατιωτικής παρεμβάσεως ή επεκτατικούς πολέμους στο όνομα του έθνους.

Δηλαδή, ο εθνικισμός σύμφωνα με πολλούς μελετητές, δεν συνιστά ένα καθ' αυτού συνεκτικό φαινόμενο, μία πάγια πολιτική ιδεολογία με σταθερά χαρακτηριστικά, αλλά θεωρείται ως μια σειρά "εθνικισμών", μια ποικιλομορφία παραδόσεων με ένα και μόνο κοινό χαρακτηριστικό, την κεντρική πολιτική σημασία του έθνους.

Ο σοσιαλιστής Αλέξ. Παπαναστασίου8 στο έργο του «Εθνικισμός», στο πρώτο κεφάλαιο, αναφέρει τα, κατά την γνώμη του, είδη του Εθνικισμού που είναι τα εξής:

·  Πολιτικός.

·  Πνευματικός.

·  Οικονομικός.

·  Κοινωνικός.

·  Θρησκευτικός.

Ως προς τον «Πολιτικό Εθνικισμό», διακρίνει τις εξής κατηγορίες:

- Αμυντικός Εθνικισμός (προσπάθεια ενός έθνους για διατήρηση της ανεξαρτησίας του).

-Επαναστατικός Εθνικισμός (προσπάθεια για κατάργηση του ξένου ζυγού και απόκτηση ελευθερίας).

-Απελευθερωτικός εθνικισμός (τάση για απελευθέρωση  υποδούλων ομοεθνών και πολιτική τους προσάρτηση).

-Ενωτικός Εθνικισμός (τάση ενός λαού προς Ένωση με ελευθέρους ομοεθνείς).

-Αποχωριστικός εθνικισμός (τάση ελευθέρου μεν έθνους αλλά πολιτικώς ενωμένου με άλλα έθνη, για απόσχιση και ανεξάρτητη διαβίωση).

Σύνοψη κυριώτερων μορφών του Συστημικού Εθνικισμού 9

Φιλελεύθερος εθνικισμός

Ως φιλελεύθερος εθνικισμός, θεωρείται η κλασική μορφή του ευρωπαϊκού φιλελευθερισμού (παρ’ όλο που σε κάποια σημεία ο φιλελευθερισμός σκοπεύει στην πορεία πέραν του έθνους), με απαρχή τις ιδέες της Γαλλικής Επαναστάσεως, με συνέχεια τις ιδέες του ιταλικού εθνικιστικού κινήματος μετά την αναγέννηση, και την θέληση για ιταλική ενοποίηση και το λατινοαμερικάνικο, αργότερα, κίνημα ανεξαρτησίας.

Δηλαδή στα μέσα του 19ου αιώνα, στην ηπειρωτική Ευρώπη ο όρος εθνικιστής, ταυτιζόταν με τον όρο φιλελεύθερος!!!

Ο φιλελεύθερος εθνικισμός δέχεται ότι η ανθρωπότητα είναι εκ φύσεως διηρημένη σε έθνη που το καθένα έχει ξεχωριστή ταυτότητα, ενώ τον διασυνδέει και με την λαϊκή κυριαρχία.

Βασική αρχή του φιλελεύθερου εθνικισμού είναι η εθνική αυτοδιάθεση, ενώ ο ίδιος ο φιλελεύθερος εθνικισμός βασίζεται σε αρχές, χωρίς να προωθεί τα συμφέροντα ενός έθνους σε βάρος ενός άλλου, υπό την έννοια ότι όλα τα έθνη είναι ίσα. Τελικός σκοπός του είναι η οικοδόμηση ενός κόσμου κυρίαρχων εθνών-κρατών.

Συντηρητικός εθνικισμός

Παρ’ όλο που μέχρι το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, οι συντηρητικοί πολιτικοί αντιμετώπιζαν τον εθνικισμό ως ανατρεπτικό δόγμα, αργότερα με την πάροδο του χρόνου, τον χρησιμοποίησαν ως "ανάχωμα" στον σοσιαλισμό [π.χ. το ιδεώδες "ενός έθνους" του Μπέντζαμιν Ντισραέλι (Disraeli) ή η υιοθέτηση του πανσλαβικού εθνικισμού, από τον Τσάρο Αλέξανδρο Γ΄], αφού για τον συντηρητικό εθνικισμό, στόχος ήταν κυρίως η κοινωνική συνοχή, η δημόσια τάξη και ασφάλεια.

Οι συντηρητικοί εθνικιστές πίστευαν πως το έθνος είναι μια οργανική οντότητα που πηγάζει από μια βασική επιθυμία των ανθρώπων να συναναστρέφονται με εκείνους που έχουν ίδιες απόψεις, συνήθειες και τρόπο ζωής με αυτούς.

Αυτό το είδος εθνικισμού ευδοκιμεί σε εδραιωμένα έθνη-κράτη και όχι σε έθνη υπό την διαδικασία εθνογενέσεως, ενώ θεωρεί ότι υπάρχουν εσωτερικοί και εξωτερικοί εχθροί. Οι εσωτερικοί εχθροί, είναι ο ταξικός ανταγωνισμός, με τον κίνδυνο κοινωνικής επαναστάσεως, ενώ εξωτερικοί εχθροί, είναι ο διεθνισμός και η μετανάστευση. Παρ’ όλο που πολλοί συνδέουν αυτό το είδος εθνικισμού με τον μιλιταρισμό και τον επεκτατισμό, ωστόσο κύριο γνώρισμά του  είναι η εσωστρέφεια και ο απομονωτισμός.

Επεκτατικός Εθνικισμός

Αυτή η μορφή εθνικισμού έχει καθαρά επιθετικό, στρατιωτικό και επεκτατικό χαρακτήρα, ενώ είναι αντίθετη με τα πιστεύω του φιλελεύθερου εθνικισμού, όπως παραδείγματος χάριν την πίστη στα ίσα δικαιώματα και την αυτοδιάθεση. Ειδικά αυτού του είδους ο εθνικισμός οδηγεί σε αισθήματα υστερικού, εθνικιστικού ενθουσιασμού, που αποκαλείται πολλές φορές και θεμελιακός εθνικισμός, δηλαδή η πίστη ότι το έθνος είναι τα πάντα, ενώ το άτομο τίποτα.

Αυτή η μορφή εθνικισμού είναι άμεσα και άρρηκτα συνδεδεμένη τόσο με σωβινιστικές απόψεις και θεωρίες, όσο και με οπισθοδρομικού χαρακτήρα αναπολήσεις/μυθοπλασίες (π.χ. ο Μουσολίνι και οι Ιταλοί φασίστες αναπολούσαν την εποχή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ή ο Χίτλερ και οι Γερμανοί ναζί παρέπεμπαν τόσο στο Δεύτερο Ράϊχ του Μπίσμαρκ (Bismark), όσο και στο Πρώτο Ράϊχ του Καρλομάγνου και της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.

Αντιαποικιοκρατικός Εθνικισμός

Ο αναπτυσσόμενος κόσμος, οδήγησε σ’ ένα νέο είδος Εθνικισμού, στην Αφρική και την Ασία, που διαμορφώθηκε από την κοινή επιθυμία «εθνικής απελευθερώσεως». Ακόμη και οι μεγάλες και εκτεταμένες αυτοκρατορικές δυνάμεις της Βρετανίας, Γαλλίας, Ολλανδίας και Πορτογαλίας, στην πορεία των γεγονότων, υπέκυψαν στην πρόκληση του αναδυόμενου αυτού εθνικισμού.

Συγκεκριμένα στην Ινδία υποσχέθηκαν ανεξαρτησία κατά την διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και την αναγνώρισαν το 1947, ενώ η Κίνα πέτυχε την πραγματική ενότητα και ανεξαρτησία μόνο μετά την κομμουνιστική επανάσταση του 1949. Η δημοκρατία της Ινδονησίας ιδρύθηκε το 1949, μετά από τριετή πόλεμο εναντίον των Ολλανδών. Το Βιετνάμ με στρατιωτική εξέγερση ανάγκασε τους Γάλλους να αποσυρθούν το 1954, αν και η τελική απελευθέρωση και ενοποίηση του βορείου και νοτίου Βιετνάμ, επετεύχθη μόλις το 1975.

 Πολιτειακός Εθνικισμός 10

 Αυτή η μορφή εθνικισμού αδιαφορεί για τις αξιώσεις περί φυλής, θρησκείας ή αίματος, αναπτύσσεται περισσότερο σε χώρες που τις απαρτίζουν μετανάστες όπως είναι οι Η.Π.Α, ο Καναδάς, η Αυστραλία κ.λ.π. Οι νέοι μετανάστες ζουν για κάποιο χρονικό διάστημα στην χώρα και έπειτα δίδουν όρκο πίστεως στο Σύνταγμα και τους νόμους του κράτους. Με αυτό τον τρόπο γίνονται πολίτες του νέου κράτους,  ανεξαρτήτως της φυλετικής καταγωγής ή της εθνικότητος που είχαν πριν.

Συνεχίζεται

---

1 Σχετικά με τον εθνικισμό, βλ. ενδεικτικά Εlli Κedourie, Nationalism, Blackwell, Oxford UK/Cambridge USA 1993, B. Anderson, Imagined Communities. Reflecktions on the Origing and Spread of Nationalism, Verso, London/New York 1991, E. Hobsbawm, Nations and Nationalism since 1780. Programme, Myth, Reality, Cambridge University Press, New York 1992, Ernst Gellner, Nations and Nationalism, Blackwell, Oxford, UK& Cambridge USA 1992 (ελληνική έκδοση : Έθνη και εθνικισμός, μετάφραση Δώρας Λαφαζάνη, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1993), Π. Ε, Λέκκας, Η εθνικιστική ιδεολογία. Πέντε υποθέσεις εργασίας στην ιστορική κοινωνιολογία, Ε.Μ.Ν.Ε.-Μνήμων, Αθήνα 1992 και Ν. Δεμερτζής, Ο λόγος του Εθνικισμού. Αμφίσημο σημασιολογικά πεδίο και σύγχρονες τάσεις, Α.Ν. Σάκκουλας, Αθήνα 1996.

2 Mερκαντιλισμός (Mercantilismus) ή Εμποριοκρατία: Ο όρος αναφέρεται στο οικονομικό σύστημα το οποίον εδέσποσε στις οικονομίες των ευρωπαϊκών κρατών, κατά τον 15^ον-18^ον αιώνα. Χαρακτηριστικόν του Εμποριοκρατισμού είναι ότι η εφαρμογή του ήταν συνέπεια πρακτικών παρατηρήσεων και απόψεων παρά κάποιας συγκεκριμένης θεωρητικής οικονομικής αναλύσεως. Δύο είναι τα κύρια γνωρίσματά του:

1^ο/ Η αρχή ότι η δύναμη και ο πλούτος ενός Έθνους, άρα και η ευδαιμονία των πολιτών του εξασφαλίζονται με την όσον το δυνατόν μεγαλύτερη συγκέντρωση και κατοχή πολυτίμων μετάλλων.

2^ο/ Η αρχή ότι πάσει θυσία πρέπει να αυξάνονται οι εξαγωγές και παράλληλα να μειούνται οι εισαγωγές.

Παρήκμασε περί τα τέλη του 18^ου αιώνος και αντικαταστάθηκε από το λεγόμενο Φιλελεύθερο Οικονομικό σύστημα. Ο εμποριοκρατισμός ως σύστημα, κατατάσσεται στα παρεμβατικά και εθνικιστικά οικονομικά συστήματα.

Πηγή:  Πολιτική Ορολογία, Δημ. Ευαγγελίδη, εκδ. ΛΑΒΡΥΣ, 1979, σ.45-46.

3 E.J. Hobsbawm, Έθνη και εθνικισμός από το 1780 μέχρι σήμερα, Αθήνα, 1994.

4 Από περίληψη του άρθρου «Internationalism: a breviary/ Διεθνισμός, μία Σύνοψη», του μαρξιστή συγγραφέα Perry Anderson. Δημοσιεύτηκε στο New Left Review 14 (2002).

http://www.newleftreview.org/?getpdf=NLR24801&pdflang=en Περίληψη και μετάφραση: herrk. Πλήρες κείμενο σε μετάφραση Α. Αλεξανδρόπουλου:

http://lse.academia.edu/AlexandrosAlexandropoulos/Papers/1265108/Perry_Anderson_Internationalism_translation_in_Greek

5 

6 Eugene Kamenka: Kαθηγητής της ιστορίας των Ιδεών στο Εθνικό Αυστραλιανό πανεπιστήμιο της Καμπέρα, Political Nationalism, London, 1976.

7 Augustin Barruel, Memoirs Illustrating the History of Jacobinism (French: Mémoires pour servir à l’histoire du Jacobinisme) is a book by Abbé Augustin Barruel, a French Jesuit priest. It was written and published in French in 1797-98, and translated into English in 1799.

8 Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου (8 Ιουλίου 1876 - 17 Νοεμβρίου 1936) ήταν πολιτικός επιστήμονας, κοινωνιολόγος και ηγέτης του δημοκρατικού φιλελεύθερου χώρου, υπουργός σε πολλές κυβερνήσεις και δύο φορές πρωθυπουργός (1924 και 1932), ο ιδρυτής του καθεστώτος της Αβασίλευτης Δημοκρατίας, τον Μάρτιο του 1924.

9 Εισαγωγή στην Πολιτική, Andrew Heywood, εκδόσεις Πόλις, σελ. 164-174, "Μορφές του εθνικισμού"

10 -Εισαγωγή στην Πολιτική, Andrew Heywood, εκδόσεις Πόλις σελ. 164-174 "Μορφές του εθνικισμού".

E.J. Hobsbawm, Έθνη και εθνικισμός από το 1780 μέχρι σήμερα, Αθήνα, 1994.

Π. Ματάλας, Έθνος και Ορθοδοξία. Οι περιπέτειες μιας σχέσης από το «Ελλαδικό» στο Βουλγαρικό Σχίσμα, Ηράκλειο, 2002.

-Ιδέες του σύγχρονου κόσμου, Richard Tames, Εθνικισμός, εκδόσεις Σαββάλας, σελ. 8-9"