Η ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΣΤΟΝ ΑΓΩΝΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ (1453-1821)1

ΜΕΡΟΣ 14ο

Ε. 19ος αιώνας (1801-1820)

1. Γενικά

Ο 19ος αιών υπήρξεν ο αποφασιστικός αιών του Ελληνικού Έθνους διότι κατά τον αιώνα τούτον η Ελευθερία επανήλθεν εις την γενέτειρά της γην. Καθώς εγλυκοχάραζε του Γένους το ξημέρωμα, ο κατακτητής καθίστατο συνεχώς σκληρότερος. Ο Σελίμ Γ΄ είχε ασφαλώς διαισθανθεί τα όσα έμμελον να επακολουθήσουν. Εις τούτο πιθανώς να ωφείλετο και η περί τας αρχάς του αιώνος ληφθείσα απόφασίς του όπως «μετοικήσει πάντας τους Έλληνας της Πελοποννήσου εις Αίγυπτον και Μικρασίαν».

Όμως, ο τότε οικουμενικός Πατριάρχης Καλλίνικος Ε΄(1801-1806, 1808-1809), έσωσε την Πελοπόννησον, ερωτήσας το Διβάνιον: «Τι πταίει ο λαός;». Έτσι, απεσοβήθη το τρομακτικόν μέτρον της κατά ευρείας μάζας αλλοιώσεως της συνθέσεως του πληθυσμού μιας εκτεταμένης περιοχής.

Το σχέδιον εκείνο, της ολοκληρωτικής δημογραφικής αλλοιώσεως του Ελληνικού πληθυσμού, που απεφεύχθη στις αρχές του 19ου αιώνος, εφήρμοσαν οι Τούρκοι έναν αιώνα αργότερα σε τρείς περιοχές, αρχαιόθεν/προχριστιανικώς, Ελληνικής κυριότητος και κατοικίας: Την Ιωνίαν–Καππαδοκίαν, τον Πόντον και την Ανατολική Θράκη (Διωγμοί, σφαγές του Μικρασιατικού, Ποντιακού και Ανατολικοθρακιώτικου Ελληνισμού, Μικρασιατική τραγωδία του 1922). 

Η εισήγηση γι’ αυτήν την ειδεχθή Γενοκτονίαν των Ελλήνων, έγινε από τους Γερμανούς Ιλλουμινάτους, οι οποίοι ανέλαβον τον  στρατηγικόν και τακτικόν σχεδιασμόν (σφαγές, συστηματικούς/ ομαδικούς ξερριζωμούς  Ελλήνων, βιαίους εξισλαμισμούς, κλπ.). Το Σχέδιον εξοντώσεως των Ελλήνων,  υλοποίησαν οι ληστοσυμμορίτες-ανθρωπόμορφα τέρατα του Ντονμέ (εξισλαμισθέντος ιουδαίου τέκτονος), Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ [Ψευδώνυμον, αγνώστων βιολογικών γονέων και πραγματικού ονόματος, ή νόθος γιός του Abdos Aga του Τυρνάβου, κατά τον υπαρχηγόν του Κεμάλ, τον Riza Nour (1879-1942), όπως αναφέρεται στο βιβλίο του «Hayat Ve Hatiratim», Παρίσι, 1929].

Παρά ταύτα, το σατανικό εκείνο σχέδιο της καταστροφής του Ελληνισμού της Τουρκίας, δεν θα επετύγχανε, και η ανασύσταση της Ελληνικής Αυτοκρατορίας/ Ρωμανίας θα ήταν γεγονός, εάν οι Κεμαλιστές ΔΕΝ είχαν  πάσης φύσεως βοήθειαν και την πολυποίκιλη «συνδρομήν» (πολιτική, οικονομική, στρατιωτική), των ανέκαθεν φιλότουρκων Άγγλων προτεσταντών, των παπικών Γάλλων, των Ιουδαιο-τραπεζιτοκρατούμενων Αμερικανών και των Ερυθρών Μπολσεβίκων του «άθεου» κρυπτο-ταλμουδιστού  Ιουδαίου, Λένιν.

Ενώ το Ελληνικόν Έθνος ευρισκόμενον ακόμη υπό δουλείαν υφίστατο τα πάνδεινα, επετέλεσε δια της εκκλησίας ένα από τα θαύματα εκείνα τα οποία διαδραματίζουν βασικόν ρόλον εις την ιστορίαν των λαών. «Το θαύμα της Πίστεως των Ελλήνων».   

2. Παιδεία- Εκπαίδευση- Εθνική Διαπαιδαγώγηση

α. Γενικά

Από τις αρχές του 19ου αιώνος καθήκοντα δασκάλου ανατίθενται σε κοσμικούς, οι περισσότεροι εκ των οποίων είχαν σπουδάσει στην δυτική Ευρώπη, εισαγαγόντες τις νέες παιδαγωγικές μεθόδους, χωρίς να έχουν πραγματοποιήσει ειδικές σπουδές.2

Ο Βαρβάκης μολονότι καταγόταν από τα Ψαρά και ο ίδιος ήταν αγράμματος, φρόντισε να ιδρύσει το 1821 σχολείο στην Σινασό της Καππαδοκίας και να ενισχύσει την Αθωνιάδα σχολή.3

Οι Νεοέλληνες «διαφωτιστές» και δάσκαλοι, συνεχίζουν μέχρι το τέλος της τρίτης δεκαετίας του 19ου αιώνα να διδάσκουν στα σχολεία με χρήση σχολικών βιβλίων, που κατά τους ισχυρισμούς τους συνεδύαζαν την μεταρρύθμιση της εκπαιδευτικής διαδικασίας και την ανάπτυξη της κριτικής αντιλήψεως, προβάλλοντας τα σύγχρονά τους επιστημονικά επιτεύγματα.

Οι παρεχόμενες γνώσεις είχαν πρακτικό χαρακτήρα, που ταυτόχρονα όμως καταπολεμούσαν εμμέσως ή αμέσως, τα δόγματα της Ορθοδοξίας και τις εθνικές παραδόσεις, τις οποίες χαρακτήριζαν προλήψεις και δεισιδαιμονίες, μέσα από την αυθαίρετη/ορθολογική ερμηνεία και την πειραματική απόδειξη.    

Μουρούτσειος Σχολή

Το 1805 η σχολή, παίρνει το όνομα του μεγάλου Ιωαννίτη ευεργέτου Ζώη Καπλάνη, εμπόρου στην Ρωσία, σαν Καπλάνειος Σχολή και τίθεται υπό την προστασία του Πατριαρχείου. Πρώτος διευθυντής της ορίζεται ο διαπρεπής καθηγητής Αθανάσιος Ψαλίδας που είχε ολοκληρώσει τις σπουδές του στην Ρωσία και στην Βιέννη. Ο Ψαλίδας εκσυγχρονίζει το πρόγραμμα της σχολής, την οποία διευθύνει για 15 χρόνια, και γίνεται Αρχιδιδάσκαλος των Ιωαννίνων.

Ο Ψαλίδας πολέμησε τους σχολαστικούς και αρχαϊστές της εποχής του και έγινε υπέρμαχος της φυσικής γλώσσας. Διαποτισμένος όμως, από το αντικληρικό πνεύμα της εποχής, άνοιξε πόλεμο με την ιεραρχία της Εκκλησίας, όμοιον με αυτόν που βρίσκουμε σε πολλές σελίδες του Κοραή, της Ελληνικής Νομαρχίας και στα έργα του Βηλαρά. Δυστυχώς η ευεργετική επίδραση της σχολής έπαυσε το 1820, όταν κάηκε για τους ίδιους λόγους όπως και η Μπαλάνειος. Παρά την καταστροφή λειτούργησε μέχρι το 1828.

Σμύρνη

H κρίση που διερχόταν κορυφώθηκε όταν το 1808 ιδρύθηκε το Φιλολογικό Γυμνάσιο Σμύρνης, που εξέφραζε τις ιδέες του Δυτικού Διαφωτισμού. Από τότε θα αρχίσει μία σκληρή διαμάχη ανάμεσα στις δύο αυτές σχολές (Φ.Γ. Σμύρνης, Ευαγγελική Σχολή), που πήρε ευρύτερες κοινωνικές διαστάσεις και στην οποία αναμείχθηκε και το Οικουμενικό Πατριαρχείο για να κατευνάσει τα πνεύματα. Mία μικρή αναλαμπή παρουσίασε η Ευαγγελική Σχολή το 1811, όταν ανέλαβε την διεύθυνσή της ο αμφιλεγόμενος θεολόγος Θεόφιλος Καΐρης, ο οποίος προσπάθησε να ανανεώσει το πρόγραμμα των διδασκόμενων μαθημάτων.

Μετά την αποχώρησή του και μέχρι το 1819 συνέβησαν θλιβερά γεγονότα στην Ελληνική κοινότητα της πόλεως. Με τις βιαιότητες που έλαβαν χώρα εδώ σε βάρος του Ελληνικού πληθυσμού της, τον Ιούνιο του 1821, η Ευαγγελική Σχολή θα αναγκασθεί να διακόψει την λειτουργία της.

Η παρακμή της Αθωνιάδος

Μετά την παραίτηση του Βούλγαρη, η Αθωνιάδα Ακαδημία περιήλθε σε μαρασμό. Το 1821 διέκοψε την λειτουργία της. Τελευταίος δάσκαλός της ήταν ο Αθανάσιος Φιλιππίδης ή Φιλιππουπολίτης, που διορίστηκε στα 1804.4

Πατμιάδα Σχολή

Τον 19ο αιώνα, η Πατμιάδα σχολή παρήκμασε, ωστόσο γύρω στο 1831 ανακαινίστηκε και η λειτουργία της αποκαταστάθηκε για να διακοπεί και πάλι στην διάρκεια της Ιταλοκρατίας, από το 1912 ως το 1947, οπότε επανιδρύθηκε ως ιερατική σχολή. Από το 1948, με την χορηγία της μονής Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου, των αμερικανικών Πατμιακών Συλλόγων και άλλων ευεργετών, καθώς και με έρανο των απανταχού Πατμίων, άρχισε η οικοδόμηση νέων κτιρίων, στα οποία η σχολή λειτουργεί μέχρι σήμερα ως εκκλησιαστικό σχολείο.

Σχολή Γκούμα/Μπαλάνειος Σχολή

Με την κατάλυση από το Ναπολέοντα το 1797 της Βενετικής Δημοκρατίας και την κατάσχεση των τραπεζικών καταθέσεων και των κληροδοτημάτων με βάση τα οποία λειτουργούσαν τα σχολεία στις Ιόνιες νήσους, πέρασαν κρίση οι σχολές των Αθηνών και των Ιωαννίνων.

Λόγω της κατασχέσεως των χρημάτων από τους Γάλλους στην Βενετία, η σχολή άρχισε να υπολειτουργεί και έπαυσε να λειτουργεί το 1820, ύστερα από την διένεξη Σουλτάνου και Αλή Πασά. Το 1828 ξαναλειτούργησε σαν δημοτικό σχολείο

3. Επαναστατικός Οργασμός προ της εθνεγερσίας του 1821

1803. 

Το θρυλικό επαναστατικό κίνημα στο Σούλι.

Από των πρώτων ημερών του 19ου αιώνος (1800-1803), οι Σουλιώτες πολεμούσαν στο πρόσωπον του Αλή Πασά τον Τούρκον κατακτητήν. Προς καταστολήν της Επαναστάσεως των Σουλιωτών ο Αλή Πασάς μετήλθεν παν μέσον. Από της σκληράς βίας μέχρι της λίαν αποκρουστικής πονηρίας.

12 Δεκεμβρίου 1803.

Το Ολοκαύτωμα στο Κούγκι, με τον Ιερομόναχο Σαμουήλ.

Ο μοναχός Σαμουήλ κλασσικόν υπόδειγμα του αληθώς πιστού τέκνου της εκκλησίας, παραινούσε συνεχώς τους Έλληνες βροντοφωνώντας: « Ιδού, ήγγικεν η τελευταία κρίσις, καθ’ ήν θα τιμωρηθείτε όσοι εγκαταλείποντες τα πάτρια ήθη, παραδέχεσθε προς τρυφήν, τα άδωρα δώρα του άπιστου τυράννου……Ουδεμίαν συγκοινωνίαν θέλω να έχω με τους δεχομένους δώρα από τους τούρκους. Οι δεχόμενοι δεν είναι στρατιώται του Ιησού Χριστού, δεν είναι ικανοί να προστατεύσωσι την πατρίδα».

Κατά τον Πουκεβίλ, «μεταμφιεζόμενος ως επαίτης, πολλάκις εισήρχετο εις τα στρατόπεδα των πολεμίων. Εν δε ταις μάχαις αείποτε ελάμβανε τας επικινδυνωτέρας θέσεις και περιεστοιχίζετο υπό των ενθουσοδεστέρων πολεμιστών». Ο Σαμουήλ μη συγκατατεθείς να δεχθεί ουδεμίαν των προτάσεων περί συνθηκολογήσεως ή παραδόσεως, απεσύρθη εις το Κούγκιον στην μονήν της αγίας Παρασκευής, όπου ανέμενε τους τουρκαλβανούς. Όταν οι τούρκοι κατέφθασαν και ήταν βεβαία η άλωση του μοναστηρίου(1803), ο Σαμουήλ επυροβόλησε την πυριτιδαποθήκην και «εκ της εκρήξεως ανετινάχθη με τά πλείστων εκ των προσβαλόντων Οθωμανών εις τον αέρα».

18 Δεκεμβρίου 1803

Ο Χορός του Ζαλόγγου. 

Στις 18 Δεκεμβρίου του 1803 (παλαιό ημερολόγιο), στην κορυφή του όρους Ζάλογγο, εξελίχθηκαν γεγονότα τα οποία είχαν ως αποτέλεσμα μια ομάδα Σουλιωτισσών με τα παιδιά τους να αποφασίσουν να πεθάνουν ελεύθερες παρά να πέσουν στα χέρια των Τουρκαλβανών. Έτσι, προτίμησαν, με μία πράξη αυτοθυσίας, αντί να ατιμαστούν από τον αιώνιο εχθρό τους, να πέσουν από την άκρη του γκρεμού «εν χορώ» και τραγουδώντας, όπως μαρτυρεί ο Σουλεϊμάν αγάς, Τουραλβανός αξιωματικός, περίλυπος μάρτυρας αυτής της αξιομνημόνευτης τραγωδίας.

Το γεγονός εξιστορεί ο Ιμπραήμ Μανζούμ που μας πληροφορεί ότι:

«Ο Σουλεϊμάν αγάς, Αλβανός αξιωματικός, περίλυπος μάρτυρας αυτής της αξιομνημόνευτης τραγωδίας, μου διηγήθηκε όλες τις λεπτομέρειες. Κατά την διήγηση αυτού του γεγονότος δάκρυα έβρεξαν τα βλέφαρά του˙ εντούτοις ανήκε στο στρατό του Αλή».5

1806. 

Συνέχεια του αγώνος στην Πελοπόννησο. Επική μάχη και πολιορκία στη Μονή Παναγιάς Αιμιαλών στην Δημητσάνα, όπου οι τούρκοι συλλαμβάνουν τους Κολοκοτρωναίους, Γεώργα, Γιώργο και Γιάννη, τους οποίους κατασφάζουν. Ο Θεόδωρος κατάφερε να διαφύγει στα νησιά του Ιονίου. 

Σε άλλες περιοχές της υπόδουλης Ελλάδος, Έλληνες πραγματοποιούσαν νέαν επανάστασιν από το 1807 μέχρι το 1815. Εκ των λαμπροτέρων αγωνιστών της περιόδου εκείνης υπήρξεν ο ιερωμένος παπά-Δημήτριος, μαθητής του Κοσμά του Αιτωλού. Καταγγελθείς ως λαοπλάνος, απήχθη και αλυσοδέσμιος οδηγήθηκε ενώπιον του σατράπου των Ιωαννίνων.

Ηθέλησαν να τον ενοχοποιήσουν προκειμένου να συνενοχοποιήσουν ψευδώς και πάντες τους ιεράρχες της Θεσσαλίας. Οι δήμιοι ρίπτουν τον μοναχόν εις τους πόδας του τυράννου Αλή Πασά. Του εμπήγουν βραδέως ακίδας υπό τους όνυχας  των χειρών και των ποδών και του διασπούν τις σάρκες.

Οι αρματωλοί και κλέφτες πολεμούσαν κατά των Τούρκων και του Αλή Πασά. Στην Μακεδονία εμάχετο ο Νικοτσάρας με 550 λογάδες (1807). Στα Χάσια και τον Όλυμπον οι Βλαχάβαι και οι Λαζαίοι.     

1807.

 Οι αρματωλοί Σταθάς και Κολοκοτρώνης κατασκευάζουν και οργανώνουν πειρατικό στόλο στην Σκιάθο.

1808.

Εξ ίσου ηρωϊκός υπήρξεν ο θάνατος του Παπά Ευθυμίου Βλαχάβα αρχηγού των αρματωλών των Χασίων. Ο Αλή πασάς που επρότεινε τον εξισλαμισμόν του. Ηρνήθη δια της φράσεως «Εγώ ρωμηός γεννήθηκα, Ρωμηός θε’ να πεθάνω». Μετά από φρικτά βασανιστήρια, ο παπά-Ευθύμιος εσταυρώθη επί πασσάλου μετά της κεφαλής προς τα κάτω, και εξέπνευσε (29 Μαΐου 1808 ή κατ’ άλλους το 1809)…Μετά την ήττα των επαναστατών στην Καλαμπάκα, ακολούθησαν σφαγές από τους Τούρκους.

1809. 

Επανάσταση στα Επτάνησα, διοργανωμένη από αρματωλούς.

1814.

Ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας, στις 14 Σεπτεμβρίου, στην Οδησσό, από τους Σκουφά, Τσακάλωφ και Ξάνθο. Η προετοιμασία για την εθνεγερσία του 1821, μόλις ξεκίνησε.

Εκκλησία και Φιλική Εταιρεία

Από το σύνολο των 200 περίπου αρχιερέων τουλάχιστον 71 ήταν μέλη της Φιλικής Εταιρείας. Μεταξύ αυτών:6

·  Από την Πελοπόννησό 23: Μονεμβασίας Χρύσανθος, Χριστιανουπόλεως Γερμανός, Ναυπλίου και Άργους Γρηγόριος, Δημητσάνης Φιλόθεος, Ωλένης Φιλάρετος, Μεθώνης, Ναυαρίνου και Νεοκάστρου Γρηγόριος, Ρέοντος και Πραστού Διονύσιος, Βρεσθένης Θεοδώρητος, Έλους Άνθιμος, Ανδρούσης Ιωσήφ, Π. Πατρών Γερμανός, Τριπολιτσάς Δανιήλ, Κορίνθου Ζαχαρίας, Κερνίτσης Προκόπιος, Μαΐνης Νεόφυτος, Ζαρνάτας Γαβριήλ, Ανδρουβίτσας Θεόκλητος, Πλάτζης Ιερεμίας, Καρυουπόλεως Κύριλλος, Μηλέας Ιωσήφ, Μαλτσίνης Ιωακείμ ή Ιερώνυμος, Χαριουπόλεως Βησσαρίων.

·Από την Στερεά Ελλάδα 9: Αθηνών Διονύσιος, Άρτης και Ναυπάκτου Πορφύριος, Σαλώνων Ησαΐας, Ταλαντίου Νεόφυτος, Λιτζάς και Αγράφων Δοσίθεος, Ρωγών Μακάριος, Λοιδωρικίου Ιωαννίκιος, Μενδενίτσης Γρηγόριος.

·Αρχιερείς νήσων Αιγαίου Πελάγους 8: Καρύστου Νεόφυτος, Παροναξίας Ιερόθεος, Χίου Πλάτων, Ρόδου Αγάπιος, Σαντορίνης Ζαχαρίας, Κέας Νικόδημος, Τήνου Γαβριήλ, Μυτιλήνης Καλλίνικος.

·Αρχιερείς της Κρήτης 12: Κρήτης (Ηρακλείου) Γεράσιμος, Κνωσσού Νεόφυτος, Χερσονήσου Ιωακείμ, Αυλοποτάμου Παρθένιος, Αρκαδίας Νεόφυτος, Κυδωνίας Καλλίνικος, Λάμπης και Σφακίων Ιερόθεος, Πέτρας Ιωακείμ, Σητείας Ζαχαρίας, Ιεράς Αρτέμιος, Κισσάμου (Χανίων), Διουπόλεως Καλλίνικος

·Αρχιερείς Θεσσαλίας 3: Λαρίσης Πολύκαρπος, Σταγών Αμβρόσιος, Φαναρίου και Φαρσάλων Δαμασκηνός

·Αρχιερείς Μακεδονίας 7: Σερρών Χρύσανθος, Κοζάνης Βενιαμιν, Ιερισσού και Αγίου Όρους Ιγνάτιος, Αρδαμερίου Ιγνάτιος, Γρεβενών Άνθιμος, Ειρηνουπόλεως και Βατοπεδίου Γρηγόριος, Σιατίστης και Σισανίου Ιωαννίκιος

·Αρχιερείς Θράκης 9: Δέρκων Γρηγόριος, Αγχιάλου Ευγένιος, Αδριανουπόλεως Δωρόθεος, Βάρνης Ζαχαρίας, Βιζύης Ιωάσαφ, Μαρωνείας Κωνστάντιος, Μεσημβρίας Ιωσήφ, Σωζοαγαθουπόλεως Παΐσιος, Φιλιππουπόλεως Παΐσιος.

Μια από τις πιο χαρακτηριστικές περιπτώσεις συνιστά ο Πατριάρχης Αλεξανδρείας Θεόφιλος Παγκώστας, ο οποίος μυήθηκε το 1820 στην Φιλική Εταιρεία από τους Ίππατρο και Πελοπίδα, κατά την διέλευσή τους από την Πάτμο.

Την συμμετοχή κληρικών στην Φιλική Εταιρεία επισημαίνει ακόμα και ο κομμουνιστής Γιάννης Κορδάτος: «Οι Φιλικοί επεδίωξαν να δώσουν χαρακτήρα πανεθνικόν εις την οργανωμένην επανάστασιν και δι’ αυτό προσηλύτισαν και μερικούς Φαναριώτας και ανωτέρους κληρικούς». 

Από το 1818 μυήθηκαν στην Φιλική Εταιρεία σχεδόν όλοι οι αρχιερείς της Πελοποννήσου, κάτι που αναγκάζεται να παραδεχθεί ακόμη και ο Γιάννης Σκαρίμπας: «Η Φιλική Εταιρεία στο κόλπο είχε μυήσει όλους σχεδόν τους Παλαιοελλαδίτες κοτσαμπάσηδες και προπαντός τους δεσποτάδες».7

Ένα από τα πρώτα μέλη της Φιλικής Εταιρείας ήταν, κατά τον Σπηλιάδη, ο Αρχιμανδρίτης Γρηγόριος Δικαίος, ο γνωστός Παπαφλέσσας. Κοντά στα γεγονότα, ο Σπηλιάδης αναφέρει μάλιστα ότι «συγκαταλέγοντο ήδη μεταξύ αυτών (Φιλικών) και Πατριάρχαι και Αρχιερείς και προεστώτες πολιτικοί των επαρχιών και πολεμικοί αρχηγοί».8

Μετά την αποτυχία του κάθε επαναστατικού κινήματος, οι μεγάλης εκτάσεως σφαγές και ωμότητες από τους τούρκους προς τους Έλληνες ήταν δεδομένες, ως πάγια τακτική τρομοκρατίας των Ρωμηών. Ωστόσο, οι τούρκοι δεν κατάφεραν με τις βάρβαρες τακτικές τους να αποτρέψουν την εκδήλωση συνεχών επαναστάσεων μέχρι τον νικηφόρο Εθνικό ξεσηκωμό του 1821. 

Η θέληση των Ελλήνων για Εθνική Ανεξαρτησία ήταν ισχυρότερη από κάθε προσπάθεια τρομοκρατίας. Δεν κατάφεραν να την κάμψουν οι τούρκοι με τα βασανιστήρια και τις μαρτυρικές θανατώσεις. Δεν κατάφεραν να την κάμψουν ξενόδουλοι αλλοεθνείς και αλλόδοξοι (όπως οι Ιησουΐτες και οι ταλμουδιστές Ιουδαίοι) αλλά και «ομόδοξοι» συνεργάτες και ωτακουστές των κατακτητών, με λασπολογίες, συκοφαντίες, προδοσίες και φυλακίσεις.

Συνεχίζεται

---

1 Βασική βιβλιογραφία, όπως υποσ. 1 του 1ου μέρους.

2 Κωνσταντίνος Χατζόπουλος, Ελληνικά σχολεία στην περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας (1453-1821), εκδ.Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1991, σελ.343

3 Η Σινασός (σήμερα Μουσταφα-πασά) βρίσκεται στο κέντρο της Μικράς Ασίας, στην Καππαδοκία, περίπου 250 χλμ νοτιοανατολικά της Αγκύρας και 50 περίπου χλμ νοτιοδυτικά από την Καισάρεια. Ο πληθυσμός της πριν από την ανταλλαγή πληθυσμών Ελλάδας-Τουρκίας, το 1924, ανερχόταν σε περίπου 3.000 Έλληνες και 500 Τούρκους.

4 Παϊσιος Βατοπεδινός, Η παρά την ιερά Μονήν του Βατοπεδίου Αθωνιάς Σχολή.«Μακεδονικόν Ημερολόγιον» 4 (1928) 318-323

5 Την συγκλονιστική αυτή μαρτυρία διασώζει ο Ιμπραήμ Μανζούρ εφέντη (Ibrahim Manzour efendi), αξιωματικός του μηχανικού στις υπηρεσίες του Αλή πασά Τεπελενλή, στα Απομνημονεύματα από την Ελλάδα και την Αλβανία στα χρόνια της διακυβέρνησης του Αλή πασά, που εκδόθηκαν το 1827 στο Παρίσι. Ο τίτλος του πρωτοτύπου είναι: Mémoires sur la Grèce et L’Albanie, pendant le gouvernement d’Ali-pacha; par Ibrahim-Manzour-efendi, commandant du Genie, au service de ce Visir.

6 -Ιωάννης Θεοδωρακόπουλος, «Βρεσθένης Θεοδώρητος», Πελοποννησιακά, τομ.11 (1975), σελ.130-158 Μητροπ. Μονεμβασίας και Σπάρτης Ευστάθιου Σπηλιώτη, «Απόπειρα σκιαγραφήσεως του Βρεσθένης Θεοδώρητου», Πρακτικά του Γ' Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών (Καλαμάτα, 8-15 Σεπτεμβρίου 1985), τομ.3ος, Αθήναι 1987-1988, σελ.27-37

-Επίσκοπος Θαυμακού Χρυσόστομος Θέμελης, «Ο Ευβοίας Νεόφυτος», Αρχείον Ευβοϊκών Μελετών, τομ.5 (1958), σελ.113-127 Γ. Γρυπάρη, «Βιογραφικαί τινές ειδήσεις περί του αοιδίμου επισκόπου Ευβοίας Νεόφυτου», Αρχείον Ευβοϊκών Μελετών, τομ.17 (1971), σελ.451-462 Χαράλαμπος Φαράντος, «Άγνωστες σελίδες της Ευβοϊκής Ιστορίας. Ο Εθνομάρτυρας ιερέας Σταμάτιος Καλδεμίρης, εφημέριος του ναού Άγιος Δημήτριος Χαλκίδας», Αρχείον Ευβοϊκών Μελετών, τομ. ΛΘ' (2010-2012) σελ.77-78

-Για τον Ιερόθεο ο Φιλήμων αναφέρει πως μόλις εκδόθηκε η καταδικαστική της επαναστάσεως εγκύκλιος του Πατριάρχη Ευγενίου έσπευσε να παροτρύνει τους συμπατριώτες του σε υποταγή στους Τούρκους. Ανδρέας Δρακάκης, «Άγγλοι πρόξενοι εις τας Κυκλάδας κατά την Επανάστασιν του 1821», Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών, τομ.4 (1964), σελ.133-134

-Μητροπ. Θήρας Επιφάνειου, «Η συμβολή της Θήρας εις τον αγώνα της ανεξαρτησίας . Ο ρόλος της Θηραϊκής Εκκλησίας», στο: Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος, ‘’Χριστόδουλος-αφιερωματικός τόμος, Αθήναι, 2010, σελ.351-357

-Φιλάρετος Βιτάλης, «Ο Τήνου Γαβριήλ Συλιβός και η συμβολή του εις την εθνεγερσίαν του 1821»,Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών, τομ.9 (1971-1973), σελ.137-151

-Πέτρος Γεωργάντζης, Οι αρχιερείς και το εικοσιένα (αντίδραση ή προσφορά;), Ξάνθη 1985, σελ.217-224

-Παναγιώτης Κρητικός, «Ο Πατριάρχης Αλεξανδρείας Θεόφιλος Β’ ο Πάτμιος Φιλικός ο επιλεγόμενος Παγκώστας (1764-1833)», Θεολογία,τομ.42 (1971),σελ. 71-72

7 «Το Εικοσιένα και η αλήθεια», τ. Α΄, σ. 59, και Β΄, σ. 93.

8 «Απομνημονεύματα Σπηλιάδου», Τόμος Α΄, Αθήνησι 1851, σελ. 4.