Η ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΣΤΟΝ ΑΓΩΝΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ (1453-1821)1

ΜΕΡΟΣ 18ο

Ζ. Η ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΣΤΟΝ ΑΓΩΝΑ ΤΟΥ 1821  

3. Οι Αρχιερείς στον Αγώνα του 1821 (Συνέχεια 17ου μέρους)2 
        δ. Αρχιερείς Μάρτυρες

Ο αριθμός των αρχιερέων, που συνέδραμαν, συνέ­πραξαν και συναγωνίσθηκαν μαζί με τους άλλους  Έλ­ληνες στο έπος της Εθνικής Παλιγγενεσίας του 1821, δεν εξαντλείται μόνο με τον προαναρτηθέντα κατάλογο των αγωνιστών ιεραρχών (Μέρος 17ον, παρ. 3β,γ).

Υπάρχει και μια δεύτερη κατηγορία αρχιερέων, οι οποίοι έλαβαν μέρος και έδωσαν την μαρτυρία και την συνεισφορά τους στον αγώνα, με πιο επώδυνο γι’ αυτούς, τρόπο.

Πρόκειται για τους αρχιερείς εκείνους, που με ποικίλους, ασύλληπτους από ανθρώπινο νου και απερίγρα­πτους από ανθρώπινα χείλη, τρόπους, δοκιμάσθη­καν, ταπεινώθηκαν, διαπομπεύθηκαν και εξευτελίσθηκαν από τους κατακτητές με φυλακίσεις, βασανιστήρια, εξορίες, εκθρονίσεις, περιορισμούς, χλευασμούς και ταπει­νώσεις για τον απλό και μόνο λόγο ότι ήταν  Έλληνες Ορθόδοξοι χριστιανοί αρχιερείς [Μιλιέτ μπασήδες (=εθνάρ­χες) των Ρωμιών] και ως εκ τούτου, κύριοι υπόλογοι απέναντι στο σουλτάνο και τους επάρχους του, για ό,τι ήθελε συμβεί στην επαρχία τους ή ακόμα και για απλή υπόνοια συνεργείας ή ανοχής, αν μη συμμετοχής, στον αγώνα των  «απίστων».

Ουσιαστικώς, οι κατά τόπους αρχιερείς των Ελλή­νων ήταν στην κυριολεξία οι κυριώτεροι και πλέον υπεύθυ­νοι όμηροι στα χέρια του σουλτάνου, που μ' αυτό τον τρόπο, προσπαθούσε να κρατά υποχείριους και καταδυναστευόμενους τους  Έλληνες κάθε περιοχής.

Αλλά, παρά τα φρικτά βασανιστήρια που κατά καιρούς δοκίμαζαν οι αρχιερείς στις διάφορες τουρκικές ειρκτές, «φούρνους», «λουτρά» και «μπουτρούμια», «υστερούμενοι, θλιβόμενοι, κακουχούμενοι»  και υφιστάμενοι τα πάνδεινα, αυ­τοί δεν λύγισαν. Προτιμούσαν όλες τις ταπεινώσεις, εξαθλιώ­σεις, εξορίες και στερήσεις και υπέμειναν, όσο άντεχαν, πιο αγόγγυστα τα ποικίλα βασανιστήρια των δημίων τους, παρά να προδώσουν το  Έθνος και τους οραματισμούς του.

Δυστυχώς, δεν είναι γνωστά όλα όσα υπέμειναν οι αρχιερείς από τους δυνάστες τους στα δύσκολα εκείνα χρόνια της τουρκοκρατίας και Ελληνικής Εθνεγερσίας και για τους περισσότερους από αυτούς, ολίγες μόνο πληροφορίες ή απλώς νύξεις και ενδείξεις έχουμε. Για τόν λόγο αυτό, ο ακριβής αριθμός των δοκιμασθέντων και βασανισθέντων Ορθοδόξων αρ­χιερέων, ποιμένων των υπόδουλων Ρωμηών, παραμένει άγνωστος.

Από τα λίγα στοιχεία που μπόρεσαν να συλλέξουν οι ασχοληθέντες με το θέμα μελετητές και αναζητητές της ιστορικής αλήθειας, οι οποίοι ανεδίφησαν τις πηγές της ιστορίας εκείνων των χρόνων, τις γνωστές και άγνωστες μαρτυρίες, ενθυμή­σεις, απομνημονεύματα, επιστολές, κώδικες και λοιπά κεί­μενα, προκύπτει ο παρακάτω κατάλογος:

Α' Οι Πατριάρχες

1/ Ευγένιος

2/ Άνθιμος

3/ Χρύσανθος

4/ Αγαθάγγελος

Β' Οι Αρχιερείς

5/ Χαλκηδόνος  Άνθιμος

6/ Νικομήδειας Πανάρετος

7/ Δέρκων Ιερεμίας

8/ Θεσσαλονίκης Ματθαίος

9/ Μυτιλήνης Καλλίνικος

10/ Σμύρνης Παΐσιος

11/ Εφέσου Μακάριος

12/ Δέρκων Νικηφόρος

13/ Προύσης Νικόδημος

14/ Σβορνικίου Γαβριήλ

15/ Αδριανουπόλεως Γεράσιμος

16/ Ηρακλείας Ιγνάτιος

17/ Τορνόβου Ιλαρίων

18/ Ρασκοπρεσρένης Ζαχαρίας

19/ Βιζύης Ιωάσαφ

20/ Φιλιππουπόλεως Σαμουήλ

21/ Χαλκηδόνος Αγαθάγγελος

22/ Αγαθουπόλεως Ιωσήφ

23/ Βάρνας Φιλόθεος

24/ Ρόδου Αγάπιος

25/ Ιωαννίνων Γαβριήλ

26/ Άρτης  Άνθιμος

27/ Ευδοκιάδος Γρηγόριος

28/ πρ. Ελασσώνος Σαμουήλ

29/ Ρέοντος και Πραστού Διονύσιος

30/ Βρεσθένης Θεοδώρητος

31/ Ευρίπου Γρηγόριος

32/ Σερρών Χρύσανθος

33/ Τριπολιτζάς Δανιήλ

34/ Ανδρούσης Ιωσήφ

35/ Κορίνθου Κύριλλος

36/ Βιδύνης Γερμανός

37/ Λαρίσης Μελέτιος

38/ Αρκαδίας (Κρήτης) Νεόφυτος

39/ Διδυμοτείχου Καλλίνικος

40/ Μυριοφύτου Σεραφείμ

41/ Νύσσης Ιωσήφ

42/ πρ. Μήλου Διονύσιος

ε. Αρχιερείς Θύματα

Τρίτη μερίδα, και ασφαλώς η ηρωϊκώτερη, των αρχιερέων που συνέπραξαν και συνέπαθαν μαζί μ' όλους τους άλλους Έλληνες για τον κοινό σκοπό, την αποτίναξη του Τουρκικού ζυγού και την απόλαυση της θρησκευτικής και εθνικής ελευθερίας, είναι αναμφίβολα όλες εκείνες οι σεπτές και άγιες μορφές των ανωτάτων κληρικών, οι οποίες, ως εθελόθυτα εξιλαστήρια θύματα, πορεύθηκαν το δρόμο του μαρτυρίου και της θυσίας.

Οι πολέμιοι και αρνητές της προσφοράς των αρχιε­ρέων, τους περιορίζουν σε 2-3 ή 4, με συνέπεια να εκμηδενίζεται και να καταντά ανύπαρκτη η αιματηρή συνεισφορά των Ιε­ραρχών στον αγώνα και να διατείνονται ότι οι αρχιερείς χλεύασαν, αφόρισαν και πολέμησαν τον αγώνα του 1821.

Και όμως η πραγματικότητα είναι τελείως διαφορετική. Αν και δεν μπορούμε να έχουμε υπόψη μας το σύνολο των ιεραρχών που θυσιάσθηκαν για την ελευθερία, από τα στοιχεία που κατέστη δυνατόν να συλλεγούν, από τους προμνησθέντες ερευνητές-μελετητές και άλλους, προκύ­πτει ο εξής εντυπωσιακός κατάλογος των αρχιερέων που ανα­δείχθηκαν εθελόθυτα εξιλαστήρια θύματα:

Α' Οι Πατριάρχες

1/ Γρηγόριος Ε'

2/ Κύριλλος ΣΤ'

Β' Οι Αρχιερείς

3/ Εφέσου Διονύσιος

4/ Αγχιάλου Ευγένιος

5/ Νικομηδείας Αθανάσιος

6/ Τορνόβου Ιωαννίκιος

7/ Αδριανουπόλεως Δωρόθεος

8/ Θεσσαλονίκης Ιωσήφ

9/ Δέρκων Γρηγόριος

10/ Σωζοπόλεως Παΐσιος

11/ Μαρωνείας Κωνστάντιος

12/ Γάνου και Χώρας Γεράσιμος

13/ Μυριοφύτου και Περιστάσεως Νεόφυτος

14/ Σαμμακοβίου Ιγνάτιος

15/ Μονεμβασίας Χρύσανθος

16/ Χριστιανουπόλεως Γερμανός

17/ Άργους και Ναυπλίου Γρηγόριος

18/ Ωλένης Φιλάρετος

19/ Δημητσάνης Φιλόθεος

20/ Κορώνης Γρηγόριος

21/ Μεθώνης Γρηγόριος

22/ Σαλώνων Ησαΐας

23/ Ρωγών Ιωσήφ

24/ Λαρίσης Πολύκαρπος

25/ Λαρίσης Κύριλλος

26/ Γηρομερίου Αγαθάγγελος

27/ Κίτρους Μελέτιος

28/ Ιερισσού και  Αγ. Όρους Ιγνάτιος

29/ Πλαταμώνος Γεράσιμος

30/ Χίου Πλάτων

31/ Κύπρου Κυπριανός

32/ Πάφου Χρύσανθος

33/ Κιτίου Μελέτιος

34/ Κυρηνείας Λαυρέντιος

35/ Κρήτης Γεράσιμος

36/ Κνωσού Νεόφυτος

37/ Χερσονήσου Ιωακείμ

38/ Ρεθύμνης Γεράσιμος

39/ Κυδωνίας Καλλίνικος

40/ Λάμπης Ιερόθεος

41/ Πέτρας Ιωακείμ

42/ Σητείας Ζαχαρίας

43/ Κισάμου Μελχισεδέκ

44/ Διουπόλεως Καλλίνικος

45/ Νύσσης Μελέτιος

Για την ιστορική αλήθεια θα πρέπει να σημειώσουμε ότι, οι αναφερόμενοι από άλλους, ως εθνομάρτυρες αρχιε­ρείς  Άρτας, Ιωαννίνων και Γρεβενών, δεν μαρτυρούνται να θυσιάσθηκαν και γι’ αυτό δεν συμπεριλαμβάνονται στον παραπάνω κατάλογο των θυμάτων αρχιερέων, που συντάχθηκε από τον ειδικό μελετητή και συγγραφέα Πέτρο Α. Γεωργαντζή.3

Με βάση την ανελέητη γυμνή αλήθεια των αριθμών, θα μπορούμε πλέον να μιλούμε  ότι από τους 200 αρχιερείς, που, όπως εκτιμάται, υπήρχαν σ' ολόκληρη την Οθωμανική αυτοκρατο­ρία, μαρτυρούνται να :

1/ Έλαβαν ενεργό μέρος, στον αγώνα επώνυμα και αδιαμφισβήτητα, 73 ιεράρχες, δηλ. ποσοστό 36,5%.

2/ Εδοκιμάσθηκαν, φυλακίσθηκαν, βασανίσθηκαν κ.λπ. 42 αρχιερείς, δηλ. ποσοστό 21,0% και

3/ Θυσιάσθηκαν για την ελευθερία, είτε από βασανιστήρια και θανατώσεις των Τούρκων είτε στις πολεμικές συρράξεις, 45 αρχιερείς, δηλ. ποσοστό 22,5%

Συγκεντρωτικώς λοιπόν, έχουμε:

1/ Ποσοστό αγωνιστών ιεραρχών         36,5%

2/ Ποσοστό μαρτύρων ιεραρχών          21,0%

3/ Ποσοστό θυμάτων ιεραρχών            22,5%

Γενικό ποσοστό:                                 80,0%

Αν όμως ληφθεί υπόψη ότι, οι πλείστοι αρχιερείς της Μικράς Ασίας, της Συρίας, της Σερβίας ή Βουλγαρίας λόγω αδιαφο­ρίας ή αδυναμίας των χριστιανών των περιοχών αυτών, δεν έλαβαν μέρος στους αγώνες, τότε το ποσοστό των αρχιερέων της Ελληνικής χερσονήσου, δηλ. από την Θράκη, την Μακε­δονία και τα δυτ. παράλια της Μ. Ασίας και κάτω, είναι ασφαλώς πολύ υψηλότερο, που εκτιμάται ότι φθάνει γύρω στα 90% του συνολικού αριθμού των αρχιερέων.

Έτσι, δεν θα πρέπει να αναζητούμε ποιοι αρχιερείς και πώς έλαβαν μέρος στον αγώνα αλλά ποιοι είναι αυτοί οι ολίγοι αρχιερείς, δηλ. το υπόλοιπο 10% που δεν έλαβαν μέρος στην εθνεγερσία του 1821 και γιατί. Φαίνεται όμως ότι εκτός από τους παραπάνω γνωστούς αρχιερείς που κατέφυγαν στην επαναστατημένη Ν. Ελλάδα από τους  «υπό τους Τούρ­κους τελούντων τόπων», πρέπει να ήταν και άλλοι γιατί ο συνολικός αριθμός αυτών, σύμφωνα με την εκκλησιαστική επιτροπή του 1833, ανερχόταν σε 30. (Θεοκλήτου Στράγκα, Εκκλησίας Ελλάδος Ιστορία εκ πηγών αψευδών 1817-1967, τ. Α', σ. 35).

Συμπερασματικώς, υπάρχουν 73 αρχιερείς που έλαβαν μέρος στην Επανάσταση, 42 αρχιερείς που βασανίστηκαν, εξορίστηκαν, εκθρονίστηκαν κ.ο.κ., και 45 αρχιερείς που θανατώθηκαν με βασανιστήρια, εκτελέστηκαν ή εφονεύθησαν στην μάχη.

4. Το απλό ράσο (ιερείς, ιερομόναχοι, μοναχοί), στην μάχη4

α. Απάνθισμα προσφοράς απλών κληρικών και μοναχών, γνωστών και αγνώστων μαχητών, συμμετασχόντων, αγωνισθέντων ή πεσόντων υπέρ πίστεως και Πατρίδος.

Με το ξέσπασμα της Επαναστάσεως, παράλληλα με τους αρχιερείς και ιερείς που συμμετείχαν ενεργά σε ένοπλα σώματα, πολλά μοναστήρια εξελίχθηκαν σε κέντρα εξορμήσεων κατά των Τούρκων. Πιο συγκεκριμένα, ενεργό μέρος στον Αγώνα αναφέρονται ότι έλαβαν:

-Ο Ιερομόναχος Σεραφείμ, από το Φανάρι Θεσσαλίας, ηγήθηκε της επαναστάσεως των Αγραφιωτών.

-Ο διάκος του Πατριάρχη Γρηγορίου του Ε΄, Νικηφόρος Ρωμανίδης, αφού χειροτονήθη­κε ιερέας και χειροθετήθηκε και Αρχιμανδρί­της, υπηρέτησε και διακρίθηκε ως ναυμάχος κάτω από τις διαταγές του Ανδρέα Μιαούλη.

-Ο Ησαΐας Σαλώνων κήρυξε την επανά­σταση στις 27.3.1821 στην περιφέρειά του, μέσα στο Μοναστήρι του οσίου Λουκά Βοιω­τίας.

-Η Μονή του οσίου Λουκά, μετά την σύ­σκεψη του Δεσπότη Σαλώνων στα μέσα του Μαρτίου του 1821, με τους οπλαρχηγούς της περιφέρειας Αθανάσιο Διάκο, κ.ά., έγινε κέντρο επαναστατικό και κατασκευής φυσεκιών.

-Ο Δημ. Υψηλάντης είχε το αρχηγείο του στο Μοναστήρι του Αγίου Νικολάου Πέτρας.

-Ο Αρχιστράτηγος της Ρούμελης Γ. Καραϊ­σκάκης είχε τ' ορμητήριό του στην Μονή Προυσού της Ευρυτανίας.

-Το Μοναστήρι του Ομπλού Πατρών ήταν στρατηγείο των επαναστατών της περιοχής.

-Ο Άνθιμος Αργυρόπουλος, ιερομόναχος, δέχτηκε στο Μοναστήρι του την οικογένεια Μπότσαρη και την περιέθαλψε, μετά την άλω­ση του Σουλίου. Ο ίδιος στην Ζάκυνθο, κατά τον ιστοριογράφο Π. Χιώτη, όρκισε μέλη της Φιλικής Εταιρίας, τον Θ. Κολοκοτρώνη, τους Β. και Κ. Πετιμεζά και τον Νικηταρά. Εργάστηκε δε ως παράγοντας, με ασυνήθιστο ζήλο για την ευόδωση της Επαναστάσεως.

-Την Επανάσταση του '21, όπως είναι γνωστό, την κήρυξε Μητροπολίτης, ο Παλαιών Πατρών Γερμανός, μέσα στο Μοναστήρι της Αγίας Λαύρας.

-Τα πρωτεία της επαναστάσεως της ηρωϊκής Καλαμάτας, που κήρυξε την επανάσταση στις 23 Μαρτίου και που την ευλόγησαν 24 κληρικοί, διεκδικεί η ιστορική μονή Βελανιδιάς, καθ’ όσον μέσα σ’ αυτήν ορκίστηκαν, κατά μερικούς ιστορικούς, τα παλληκάρια της περιοχής που ξεκίνησαν για την απελευθέρωση της Καλαμάτας.5

Κάθε χρόνο, στις 23 Μαρτίου, επέτειο της ενάρξεως του αγώνα και της απελευθερώσεως της πόλεως από τον τουρκικό ζυγό, οι εκδηλώσεις κορυφώνονται το απόγευμα, στην πλατεία 23ης Μαρτίου, με υποδοχή της ιερής φλόγας από την ιερά Μονή Βελανιδιάς.

Βεβαίως, κατ’ άλλους η δοξολογία και ορκωμοσία των αγωνιστών της Καλαμάτας, έγινε στον Ναό των Αγίων Αποστόλων6 και κατά τρίτους στον Ναό του Αγ. Ιωάννη του Προδρόμου (σήμερα «Αγιάννη»).7

«…Κοντά στις όχθες του ποταμού Νέδωνος, στον περίβολο της εκκλησίας των Αγίων Αποστόλων (ναός Βυζαντινός του 12ου αι. κατά το ανατολικό τμήμα του και κατά το υπόλοιπο δυτικό της Β΄ Ενετοκρατίας), «μέσα σε μια πανηγυρική ατμόσφαιρα ενώ αντηχούσαν οι χαρούμενες κωδωνοκρουσίες των εκκλησιών και οι θριαμβευτικές αρχές των Ελλήνων, 24 ιερείς και ιερομόναχοι ευλόγησαν, ύστερα από μια συγκινητική δοξολογία, τις ελληνικές σημαίες και όρκισαν τους αγωνιστές» (Ιστορία το Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΒ΄, σ. 90.).

Ο Θ. Κολοκοτρώνης, αφηγείται συγκινητικά: «είχαν μιαν προθυμίαν οι Έλληνες, όπου όλοι με τας εικόνες έκαναν δέησι και ευχαριστήσεις. Μου ήρχετο τότε να κλαύσω…από την προθυμίαν όπου έβλεπα. Ιερείς έκαναν δέησι. Εις τον ποταμόν της Καλαμάτας ανασπαστήκαμε και εκινήσαμε.» (Απομνημονεύματα, σ.146).

-Στα μέσα Μαρτίου 1821, έφτασε από την Σμύρνη στο λιμάνι του Αρμυρού Β.Δ. της Μάνης ένα καράβι φορτωμένο με πυρομαχικά. Ήταν μπαρουτόβολα συσκευασμένα σε μικρά βαρελάκια, που παράγγειλε ο Παπαφλέσσας όταν έφθασε στις Κυδωνίες και στην Σμύρνη από την Κωνσταντινούπολη. Οι Παπαφλέσσας, Αναγνωσταράς, Νικηταράς και Κεφάλας βρίσκονταν στο μοναστήρι του Αγίου Ηλία στην Καλαμάτα.

-Ο Υψη­λάντης ξεκίνησε τον απελευθερωτικό του αγώνα από την εκκλησία. Μέσα στον ι. ναό των Τριών Ιεραρχών του Ιασίου, έλαβε το πολεμικό ξίφος από τον Μητροπολίτη Μολδαυΐας Βενιαμίν Κωστάκη, ο οποίος ευλόγησε και τη σημαία του αγώνα του.

-Πολλά Μοναστήρια καταστράφη­καν από τους Τούρκους γιατί λάβαιναν μέρος σ' απελευθερωτικά κινήματα. Αναφέρουμε μόνο ένα για παράδειγμα, την Μονή Στροφά­δων που κατέστρεψε ο Σουλεϊμάν Β' (1520-60). Γενικώς οι Τούρκοι κάθε τόσο ζητούσαν από την Εκκλησία τις ευθύνες για κάθε απελευθερωτικό κίνημα. Αυτήν αιματοκυλού­σαν γιατί αυτήν θεωρούσαν πνευματική και εθνική Αρχή του Έθνους. Και μόνο αυτή η στάση των Τούρκων απέναντι στην Εκκλησία, της οποίας πολλές φορές σκότωναν τους φο­ρείς της, τα λέει όλα.

Είναι χαρακτηριστική και η σχετική ομολογία του Μακρυγιάννη για την τεράστια προσφορά των Μοναστηριών στον αγώνα:

«...Τα μοναστήρια ήταν τα πρώτα προ­πύργια της επανάστασής μας... Οι περισσότε­ροι καλόγεροι σκοτώθηκαν εις τον αγώνα».

Η Ορθόδοξη Εκκλησία ήταν το Α και το Ω για το υπόδουλο γένος. Το ράσο κόλπωνε μέσα του την  Ρωμιοσύνη και η Ρωμιοσύνη κολπωνόταν μέσα στο ράσο. Αυτό δεν μπορεί να το ανα­τρέψει κανείς και καμιά δύναμη. Η Ρωμιοσύνη και η Ορ­θόδοξη Εκκλησία και στην περίοδο της Τουρ­κοκρατίας πορεύτηκαν αντάμα το δρόμο του μαρτυρίου τους, το δρόμο της σταυρικής τους πορείας κι’ επιβίωσαν χάρις στην πίστη τους στην Τριαδική Θεότητα.

Μέσα από την βυζαντινή εικόνα και το εκκλησιαστικό μέλος, μέσα από τα συ­ναξάρια των αγίων και μέσα από την ζωή των αρχαίων ηρώων κρατήθηκε η ελληνική ψυχή όρθια, ως ότου βρήκε την δύναμη και τίναξε από πάνω της τον τουρκικό ζυγό.

Όσες προπαγάν­δες κι αν θελήσουν ν' αλλοιώσουν αυτή την ιστορική πραγματικότητα δεν θα το κατορθώ­σουν, γιατί μιλούν τα ίδια τα γεγονότα.

Απάνθισμα μαρτυριών για την δράση και τις θυσίες των απλών ιερέων και μοναχών στον αγώνα του 1821.

Εκτός των γνωστών αρχιερέων, που έγραψαν την δική τους, ξεχωριστή ιστορία κατά την διάρκεια της Επαναστάσεως του 1821, είναι και οι εκατοντάδες απλοί ιερείς, αλλά και οι μοναχοί, που αγωνίστηκαν κατά των Τούρκων. Μάλιστα, μετά το τέλος της Επαναστάσεως, η «πατρίς ευγνωμονούσα» τους κατέγραψε βάσει των εκθέσεων που υπέγραψαν οι πρωταγωνιστές του αγώνα των Ελλήνων και οι οποίες σήμερα υπάρχουν στα αρχεία της Εθνικής Βιβλιοθήκης. Σημαντικά στοιχεία για αυτές, αναφέρονται στο βιβλίο του Δημητρίου Γ. Πανόπουλου «Ο Κλήρος στην Εθνεγερσία του 1821» (Εκδόσεις Περί Τεχνών).

Ο Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης και ο Κανέλλος Δεληγιάννης έγραψαν για τον ιερέα Αντώνιο Αναγνωστόπουλο από την Κυπαρισσία:

«Πιστοποιούμεν ότι ο Αιδεσιμότατος Παπά κυρ Αντώνιος Αναγνωστόπουλος, εκ Κυπαρισσίας, άμα ήρχισεν ο υπέρ ελευθερίας Ελληνικός αγών, δράξας τα όπλα και τον σταυρόν εις χείρας, έδραμεν εις διαφόρους μάχας, άλλοτε εκτελών τα ιερά του καθήκοντα εις τους στρατούς, άλλοτε εγκαρδιώνων και άλλοτε πολεμών. Ιδίως δε εις τας μάχας του Λάλα Δράμαλη, της πολυορκίας του Νεοκάστρου, του αποκλεισμού των Ναυαρίνων από του Ιμπραΐμη Πασσά, της Δραμπάλας και άλλων». Εν Αθήναις, την 18ην Ιανουαρίου 1844.

Άλλοι οπλαρχηγοί, δίνοντας και άλλες λεπτομέρειες για την εξέλιξη της Επαναστάσεως, αναφέρουν για τον ιερέα Αναγνωστόπουλο:

«...ο ιερεύς Αντώνιος Αναγνωστόπουλος ... από του 1821 έτους τον Ιανουάριον, όταν οι αείμνηστοι και μακάριοι αρχιερείς Μονεμβασίας Χρύσανθος, Ανδρούσης Ιωσήφ και Χριστιανουπόλεως Γερμανός, μετέβησαν εις Πάτρας και εκείθεν εις την μονήν Αγίας Λαύρας, συμμετέβη μετ’ αυτών...».

Ο ιερέας Παναγιώτης Γιαννακόπουλος, από το χωριό Θεολόγος της Σπάρτης, ήταν εκ των πρωταγωνιστών σε πολλές μάχες. Ο οπλαρχηγός Π. Βαρβιτσιώτης, διαβεβαίωσε με επιστολή του την «Επιτροπή Εκδουλεύσεων και Θυσιών» για την δράση του:

«Πιστοποιώ ότι ο εκ του χωρίου Θεολόγου του δήμου Σελλασίας Παναγιώτης ιερεύς Γιαννακόπουλος, άμα ήρξατο ο περί ανεξαρτησίας Ιερός Αγών του 1821, λαβών τα όπλα εις χείρας του, ετέθη υπό τας διαταγάς μου, παρευρέθη μαχόμενος μετ’ ενθουσιασμού και ζήλου εις τας μάχας Φραγκοβρυσίου, Βαλτετσίου, Δολιανών, Βερβένου, Τρίκορφου μέχρι αλώσεως του φρουρίου Τριπόλεως και εις λοιπάς της Πελοποννήσου μάχας...».

Ο πλοίαρχος Γκίκας Ιωάννου Ψεύτης, έγραψε στην επιστολή του για τον ιερέα Γεώργιο Μαρινιώτη-Παπαγιώργη:

«Ο υποφαινόμενος, διευθυντής του πολεμικού πλοίου “Κίμων”, κατά την διάρκεια του θαλασσίου αγώνος μας πιστοποιώ ότι εντός του πλοίου μου αυτού ήλθεν αυθόρμητα ο εφημέριος του ναού “Ο Άγιος Παντελεήμων”, παππά Γεώργιος από το χωρίον Κορακοβούνι της Λακωνίας, γεννημένος εις Ύδραν, ηγωνίσθη μεθ’ ημών εις τας ακολούθους ναυμαχίας: Τω 1821: εις την εκστρατείαν προς το Φρούριον του Ναυπλίου, εις εκστρατείαν κατά την Ναύπακτον και εις την εκστρατείαν της Σάμου.

Τω 1822: εις την εκστρατείαν προς το Μεσολόγγιον. Εις την εκστρατείαν κατά την Μυτιλήνην. Τω 1823: εις την εκστρατείαν κατά τον Ελλήσποντον. Εις την Σούδαν. Τω 1824: Εις την εκστρατείαν “εις Ψαρά, εις Κω, εις Κάλυμνον και Γέροντα, εις Γαϊδουρονήσι, εις Καραβουρνά και εις Κρήτην”, εις όλας τας ανωτέρω ναυμαχίας, ευρισκόμενος εντός του πλοίου μου ηγωνίσθη και ενθαρρύνων τους ναύτας διά των ευχών και θρησκευτικών του λόγων εχρησίμευσε σημαντικά, όχι μόνον εντός του πλοίου μου, αλλά καθ’ όλον το διαληφθέν διάστημα, θεωρούμενος ως συμπολίτης Υδραίος, και σεβόμενος παρ’ όλων ενάρετος ιερεύς εχρησίμευσε πολλάκις και εις λοιπά πολεμικά πλοία. Ομολογώ προσέτι ότι ο ιερεύς ούτος ηκολούθησεν εις μνησθέν διάστημα από καθαρόν ζήλον, πατριωτικόν και θρησκευτικόν».

Οι κορυφαίοι οπλαρχηγοί Κανέλλος Δεληγιάννης, Ιωάννης Θ. Κολοκοτρώνης, Νικηταράς Σταματελόπουλος και Δ. Πλαπούτας υπέγραψαν για τον ιερέα Σταμάτιο Σακελλαρίδη: «Πιστοποιούμεν οι υποφαινόμενοι οπλαρχηγοί ότι ο εκ χωρίου Κασίμι του δήμου Μεγαλουπόλεως κύριος Σακελλάριος Σταμάτιος υπηρέτησε Στρατιωτικώς την πατρίδα απ’ αρχής μέχρι τέλους του υπέρ ανεξαρτησίας ιερού αγώνος, παρευρεθείς εις διαφόρους κατά των εχθρών μάχας, όπου και επληγώθη κατά την χείρα. Η δε οικογένειά του ηχμαλωτίσθη υπό των Αράβων. Εκτός των διαφόρων ατομικών εκδουλεύσεών του, διακρινόμενος μεταξύ των συγχωριανών του και απολαύων την υπόληψιν και το σέβας αυτών, συνετέλη να εκστρατεύωσι ούτοι προθύμως και γενικώς κατά των εχθρών ενθαρρύνων αυτούς και με λόγον και με χρηματικάς βοηθείας, αναλόγως της καταστάσεώς των».

Σημαντική ήταν η προσφορά του ιερέα Θωμά Γεωργίου, για τον οποίο οπλαρχηγοί όπως ο Κριεζώτης και ο Διοβουνιώτης έγραψαν: «Ο κ. Παπαθωμάς, πρόκρητος από το χωρίον Κακόσι (Θήβα), απ’ αρχής του Ιερού τούτου αγώνος και αυτός οπλισθείς, μάλιστα φέρον μεθ’ εαυτού και όλους τους εκ της πολυαρίθμου οικογενείας του, εδούλευσε την πατρίδα με προθυμίαν και μ’ όλον τον πατριωτικόν ζήλον, κατ’ εξοχήν εις την εποχήν του μακαρίτου Οδυσσέως πραγματικώς απέδειξεν κατά τούτο, συμαντικάς προς την πατρίδα, αίτινες γνωστές είναι τοις πάσι, εκδουλεύσεις. Ηδη δε, μείνας άπορος, υστερούμενος (όσον) και τον επιούσιον άρτον, διά την στέρησιν και αυτής της ιερωσύνης του...».

Επτά Ζακυνθινοί, μέλη της Φιλικής Εταιρείας, έγραψαν για τον ιερέα Αναστάσιο Πολίτη:

«Ημείς, οι υποφαινόμενοι Ζακύνθιοι, χρηματίσαντες συνέταιροι της Φιλικής Εταιρείας, της υπέρ πίστεως και Πατρίδος των Ελλήνων συσταθείσης κατά το 1816, μαρτυρούμεν ότι ο αποβιώσας κατά το 1861, Δεκεμβρίου 17, ιερεύς Αναστάσιος Πολίτης, Ζακύνθιος, εγένετο εις των Φιλικών κατηχηθείς υπό του Νικολάου Καλύβα της τάξεως των ιερέων και ενθουσιωδώς και πατριωτικώς εξετέλεσε τα επιτραπέντα αυτώ καθήκοντα και υποχρεώσεις της εταιρίας ημών, ου μόνον δι’ ιδίων αυτού συνεισφορών και προτροπών προς άλλους, όπως δράμωσιν εις τον υπέρ Πατρίδος αγώνα, συνεισφέρωσι και συνεργασθώσιν μετ’ αυταπαρνήσεως, αλλά και καταδιώξεις έλαβεν επί επαναστάσεως του ελληνικού αγώνος κατά το 1821. Ότι πολλάς κακουχίας έπαθεν υπέρ θρησκείας και Πατρίδος η ιστορία και ημείς, οι επιζήσαντες, διαμνημονούντες μαρτυρούμεν και επιβεβαιούμεν».

           

Συνεχίζεται

---

1 Βασική βιβλιογραφία, όπως υποσ.1 του 1ου μέρους.

2 Πέτρου Α. Γεωργαντζή, διδ. Θεολογίας. Οι Αρχιερείς και το εικοσιένα (αντίδραση ή προσφορά;). Ξάνθη, 1985.

-Η Εκκλησία εις τον αγώνα της Ελευθερίας (1453-1953), Κων. Βοβολίνη, Αθήναι,1952.

3 Πέτρου Α. Γεωργαντζή  Διδ. Θεολογίας. «Οι Αρχιερείς και το εικοσιένα (αντίδραση ή προσφορά;)», ΞΑΝΘΗ, 1985.

4 Όπως υποσημείωση 2.

5 Κατά τα προεπαναστατικά χρόνια, η μονή Βελανιδιάς υπήρξε ορμητήριο και κρησφύγετο κλεφτών και αρματολών, ενώ οπλαρχηγοί όπως ο πρωτεργάτης του Αγώνα του 1821 Αρχιμανδρίτης Γρηγόριος Δικαίος Φλέσσας ή Παπαφλέσσας, ο οποίος μόνασε εδώ, ο Νεδουσαίος Νικήτας Σταματελόπουλος ή Νικηταράς ή Τουρκοφάγος, ο Γέρος του Μοριά Θεόδωρος Κολοκοτρώνης και ο Αναγνωσταράς με ορμητήριο τον Βόρειο Δυτικό Ταΰγετο, την Μονή Μαρδακίου, Σιδερόπορτας, Δίμιοβας, Προφήτη Ηλία και Βελανιδιάς, στην διάρκεια της Επαναστάσεως συγκεντρώνονταν εδώ και συσκέπτονταν.

[«Δεχθείς την γνώμην του Κυριακού Ο Αρναούτογλου απέστειλεν τον Σπυρίδωνα Αντωνακάκην νά φέρη εις Καλάμας τόν ηγούμενον ΒΕΛΑΝΙΔΙΆΣ Κύριλλον, ός ελθών εις Καλάμας εβεβαίωσε τον Αρναούτογλου ότι εν Βελανιδιά καί Αγιον Ηλία ήσαν σταλμένοι πλέον των 6000 χιλ. Κλεφτών υπό τον Παπατσώρην, Κεφάλαν, Νικηταράν, Αναγνωσταρά καί Γρηγόριο Δίκαιον Φλέσσαν. Ο Αρναούτογλου είπεν εις τον ηγούμενον όχι πάλι αυτός ο Διάβολος Δίκαιος Φλέσσας εκεί είναι». Πηγή: Φλέσσας, Κωνσταντίνος (1898). Η. Α. Κομνηνός, επιμ. «Η Ιστορία του Ιερού αγώνος κατά τε της Τουρκίας και της Αυστριακής Αυτοκρατορίας», Αθήναι, 1898.].

6 Οι γραπτές μαρτυρίες της εποχής δεν αναφέρουν σε ποιόν ναό έγινε η δοξολογία το 1821. Σε δευτερογενείς πηγές επικράτησε η άποψη ότι έγινε στον Ναό των Αγίων Αποστόλων, λανθασμένα κατά μερικούς ιστορικούς-μελετητές, επειδή στην εποχή τους ήταν ο μόνος σωζόμενος ναός στην περιοχή αλλά και με βάση κάποιο πρόχειρο σημείωμα που θεωρήθηκε πλαστό, κατά την άποψη του ιστοριοδίφη Ν. Ζέρβη.

7 Κατά τον ιστοριοδίφη Ν. Ζέρβη, η δοξολογία έγινε στον Ναό του Αγ. Ιωάννη του Προδρόμου (σήμερα «Αγιάννη») όπως αναφέρεται σε ομιλία του 1865 από τον τότε δάσκαλο Αδαμάντιο Ιωαννίδη. Ο εν λόγω Ναός ήταν αρχικά βυζαντινός που καταστράφηκε στα Ορλωφικά το 1770, ανοικοδομήθηκε πριν από την Επανάσταση του ’21, καταστράφηκε από τον Ιμπραήμ το 1825 και ανοικοδομήθηκε εκ νέου το 1865.

Πηγές:

-Ιωαννίδης Αδαμάντιος, Ομιλία στα εγκαίνια του Ι. Ναού Τιμίου Προδρόμου, 19/12/1865, δημοσιευμένη στην εφημερίδα της Καλαμάτας «Μεσσηνία», 1/1/1866. Στο Ζερβής Ν. σ. 106, 107. Ο Αδ. Ιωαννίδης ήταν λόγιος δάσκαλος, παππούς του μεταγενέστερου Αδαμ. Αδαμαντίου, καθηγητού Βυζαντινής Ιστορίας και Τέχνης του Παν/μίου Αθηνών. Η βιογραφία του Αδ. Ιωαννίδη υπάρχει στο Μπιζίμης Χρ. Γιάννης. «Ο Αδαμάντιος Ιωαννίδης και το έργο του», εφημ. «Θάρρος», φ. 24024, Καλαμάτα, 30-4-1978.

-Ζέρβης Ι. Νίκος, Πού έγινε η πρώτη δοξολογία στην Καλαμάτα στις 23 Μαρτίου 1821; Πρακτικά Β’ Τοπικού Συνεδρίου Μεσσηνιακών Σπουδών (1982), Πελοποννησιακά, Παράρτημα 10, Αθήνα, 1984, σελ. 101- 110.