Η ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΣΤΟΝ ΑΓΩΝΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ (1453-1821)1

ΜΕΡΟΣ 16ο

Ζ. Η ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΣΤΟΝ ΑΓΩΝΑ ΤΟΥ 1821

1. Η Συμβολή της Εκκλησίας και του κλήρου στην προετοιμασία της Εθνεγερσίας.2

α. Η προεπαναστατική δράση της Εθναρχούσης εκκλησίας

Η συμμετοχή της Εκκλησίας στον απελευθερωτικό Αγώνα του 1821, είναι αποφασιστικής σημασίας τόσον κατά την προετοιμασία αυτού, όσο και κατά την διεξαγωγή του. Η Εκκλησία συνέστησε σχολεία με πρώτη την Πατριαρχική Ακαδημία Κωνσταντινουπόλεως το 1454 επί των ερειπίων της Κωνσταντινουπόλεως, συνέστησε την κοινοτική οργάνωση, τις περιώνυμες κοινότητες της Τουρκοκρατίας, των οποίων επικεφαλής ήταν ο εκάστοτε τοπικός επίσκοπος ή στην ύπαιθρο οι ιερείς.

Συνετελέσθη και επετελέσθη γύρω από την Εκκλησία, πνευματικός και διοικητικός οργανισμός που προστάτευε τους πιστούς από το μίσος και τις αδικίες των Μουσουλμάνων που καταπατούσαν αυθαιρέτως, με διάφορες προφάσεις, κάθε δίκαιο και προνόμιο των Χριστιανών.

Οι πρώτες δεκαετίες μετά το 1453 έμοιαζαν με τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες και τα μαρτύρια των πρώτων χριστιανών. Πατριάρχες, αρχιερείς, ιερείς, λαός εμαρτύρουν σχεδόν καθημερινά. Και υπό αυτή την κατάσταση των πραγμάτων παρουσιάσθη και το φαινόμενο των κρυπτοχριστιανών, εκείνων δηλαδή που δεχόμενοι εξωτερικώς το Ισλάμ διεφύλαττον εις το βάθος της ψυχής τους την χριστιανική πίστη. Τους χριστιανούς ένωνε η Ορθόδοξη πίστη, η οποία σφυρηλατούσε και την εθνική συνείδηση, καθ' όσον η Εκκλησία διεκράτησε την πνευματική ελευθερία των ελευθέρων Ελλήνων, αναζωογόνησε την εθνική παράδοση και κρυφίως ή φανερώς, ενίσχυε το όραμα της Εθνικής Ελευθερίας.

Ογδόντα (80) κινήματα έκαναν οι Έλληνες πριν από το 1821 και στα περισσότερα πρωτοστατούσαν Επίσκοποι.

Μετά μάλιστα την ναυμαχία της Ναυπάκτου το 1571, οι Μητροπολίτες Μονεμβασίας Μακάριος Μελισσηνός (1575), ο Ρόδου, ο Παλαιών Πατρών Γερμανός, ο Νάξου και ο Μυτιλήνης τίθενται επικεφαλής επαναστατικών κινημάτων. Οι περισσότεροι μάλιστα, όπως και πολλοί ιερείς έχουν τραγικό τέλος- παλουκώνονται, στραγγαλίζονται ή σφαγιάζονται με γιαταγάνια.

Τον Ιούνιο του 1576 σημειώνονται νέες επαναστάσεις στην Μακεδονία και στα νότια της Χερσονήσου του Αίμου (Βαλκάνια), όπου πρωταγωνιστούσαν ο αρχιεπίσκοπος Αχρίδος Ιωακείμ, ο Βελεσσών Φώτιος, ο Βελεγράδων στην Β. Ήπειρο Νεκτάριος και ο Καστορίας Σωφρόνιος…. Ζητούν μάλιστα την βοήθεια του ηγέτου των Δυτικών Don Juan de Austria, αλλά ματαίως. Στην ίδια γραμμή κινήθηκε και ο Μητροπολίτης Δαλματίας, Ιταλίας, Αμβρακίας, Σικελίας Τιμόθεος, που επίεζε τον Πάπα Πίο Ε΄ να συνασπίσει τις χριστιανικές δυνάμεις κατά των Οθωμανών.

Βλέπουμε ότι οι επίσκοποι εκτός από πνευματική αποστολήν, διαδραματίζουν και πολιτικοστρατιωτικό ρόλο.

Αλλά και οι διάδοχοί τους, ο Αχρίδος Αθανάσιος από την Μάνη και ο Νεκτάριος, προσπαθούν να ξεσηκώσουν τους Χειμαρριώτες το 1596, ενώ λίγο νωρίτερα, το 1582, ο πρωτοπαπάς Μάνης Μουρίσκος στην Μάνη, το αυτό πράττει συνεννοούμενος με τους Ισπανούς. Στα βόρεια της Χερσονήσου του Αίμου μετά το 1597, ο Μητροπολίτης Τυρνόβου στην Βουλγαρία Διονύσιος Ράλλης, συνεργαζόταν με τον ήρωα Μιχαήλ Γενναίο, ξεσηκώνοντας τους λαούς της Χερσονήσου του Αίμου.

Λίγο αργότερα, το 1601, ο πρώην Μητροπολίτης Λακεδαιμονίας Χρύσανθος Λάσκαρις και ο διάδοχός του Διονύσιος, συνεννοούνταν με τον δούκα του Nevers Κάρολο Γονζάγα και οργάνωναν νέο επαναστατικό κίνημα με τους Μανιάτες και λοιπούς Πελοποννησίους .

Η Εκκλησία ήτο η πρωτοστάτης δύναμις των επανειλημμένων εθνικών εξεγέρσεων. Αναφέρουμε, μεταξύ άλλων, την τολμηρή επανάσταση του 1600 και 1611 του Μητροπολίτου Τρίκκης - Λαρίσσης Διονυσίου, φιλοσόφου, κατά την οποία, πλην αυτού (1611) και άλλων αρχιερέων και κληρικών, εμαρτύρησε και ο επίσκοπος Φαναρίου και Νεοχωρίου Σεραφείμ.

Ήτο η εποχή που στον Οικουμενικό θρόνο ευρισκόταν ο εθνομάρτυς Κύριλλος Λούκαρις που αγωνιζόταν κατ' εκείνη την εποχή και κατά της διεισδύσεως των αιρετικών Παπικών στην Ελληνική Ανατολή, οι οποίοι με τους Ιησουίτες, έκλεπταν τις ψυχές των υποδούλων. Τελικώς ο Λούκαρις υπέστη μαρτυρικό θάνατο από τους γενίτσαρους, συνεργεία των Ιησουϊτών που ήσαν οι ωτακουστές, καταδότες, συνεργάτες και συκοφάντες των Ορθοδόξων.

Κι’ ενώ οι Έλληνες άρχισαν τις απόπειρες εξεγέρσεως, άρχισε και η μακρά γραμμή των απαγχονισμών και στραγγαλισμών Πατριαρχών και αρχιερέων ως ο Πατριάρχης Παρθένιος Β΄ το 1650, ο Παρθένιος Γ΄ το 1657, κ.α.. ΄Ηταν η εποχή που η Εθναρχούσα Εκκλησία, στρεφόταν προς την ομόδοξη Ρωσία ιδιαιτέρως από της εποχής του Κύριλλου Λουκάρεως, ως προκύπτει και από την αλληλογραφία του με τους Ρώσους τσάρους.

Από το 1680 έως το 1700 η Ανατολική Στερεά ήταν ελεύθερη μετά από την εξέγερση δύο Επισκόπων, του Θηβών Ιεροθέου και του Σαλώνων Φιλοθέου. Το 1684 ο Μητροπολίτης Άμφισσας Φιλόθεος επανεστάτησε κατά των Τούρκων στην Κόρινθο, με ένοπλο σώμα που συγκρότησε ο ίδιος. Στην μάχη που ακολούθησε τραυματίστηκε θανάσιμα.

Την ίδια χρονιά, ο Μητροπολίτης Κεφαλλη­νίας Τιμόθεος Τυπάλδος συγκρότησε επίσης επανα­στατικό σώμα με 150 κληρικούς και πήρε μέρος σε όλες τις απελευθερωτικές προσπάθειες που γίνονταν εκείνη την περίοδο στο νησί.

Και ήτο ο αυτός Πατριάρχης Κύριλλος Λούκαρις και οι διάδοχοί του, αλλά και οι Πατριάρχες Ιεροσολύμων, με κύριους πρωταγωνιστές τον Διονύσιο Νοταρά (1707) και τον ανεψιό του Χρύσανθο, που προστάτευσαν τα ιερά προσκυνήματα στην Παλαιστίνη.

Αλλά και το Πατριαρχείο Ιεροσολύμων απετέλεσε και αποτελεί τόπο προσκυνήματος, όπου συχνά μετέβαινον Έλληνες προσκυνητές (οι χατζήδες), για να αντλήσουν δύναμη από τον Πανάγιο Τάφο και σε ανταπόδοση ήταν η ίδρυση μετοχίων , σχεδόν πανταχού της Ελλάδος. Από την άλλη, οι Πατριάρχες Ιεροσολύμων ευρισκόμενοι συχνά στην Ελλάδα και στις χώρες της Χερσονήσου του Αίμου, ενίσχυαν την πίστη των Χριστιανών, αλλά και το εθνικό φρόνημα των υποδούλων, ως επί παραδείγματι ο Δοσίθεος Νοταράς που επί εικοσαετία συνήγειρε τους «βαλκανικούς» λαούς, κατά των Οθωμανών την περίοδο 1680-1700 και εφεξής.

Κατά την απελευθέρωση της Πελοποννήσου της περιόδου 1685-1715, από τους Βενετούς, πρώτο λόγον είχαν οι κληρικοί όχι μόνο οι καταγόμενοι από την Πελοπόννησο αλλά και αρκετοί από την Κρήτη και την Ρούμελη. Μεταξύ αυτών κυρίαρχη θέση κατέχει ο επίσκοπος Σαλώνων Φιλόθεος, ο μάρτυς Μητροπολίτης Κορίνθου Ζαχαρίας (1684), ο Μαΐνης Παρθένιος , ο Ρεόντος και Πραστού Ιάκωβος Σαλούφας , ο Λαρίσσης Μακάριος, ο Θηβών Ιερόθεος, ο Αθηνών Ιάκωβος αλλά και οι Κασσανδρείας , Πολυανής και Λήμνου.

Λίγο αργότερα, στον Κρητικό πόλεμο (1645-1669) εκατοντάδες ήσαν οι ιερείς και οι μοναχοί που θυσιάσθηκαν πολεμώντας κατά των Τούρκων, ως οι Γεράσιμος Βλάχος, μέγιστος φιλόσοφος και θεολόγος της εποχής, Βαρθολομαίος Συρόπουλος, οι Μπουνιαλήδες. Την παράδοση της θυσίας τους επανέλαβε ο Κρητικός κλήρος στο Αρκάδι διακόσια χρόνια αργότερα.

Στα Ορλωφικά του 1768-1770, μετείχε ενεργώς η Εκκλησία δια τοπικών επισκόπων και του εφησυχάζοντος στο Άγιο Όρος πρώην Κωνσταντινουπόλεως Σεραφείμ Β΄. Σχεδόν όλοι οι επίσκοποι (ο Πατρών Παρθένιος , ο Μεθώνης, ο Καλαμών, ο Καρύστου Ιάκωβος) αλλά και δεκάδες αγιορειτών μοναχών εύρον τραγικό θάνατο. Τα αυτά και δεινότερα και ο λαός μας. Και συχνά εδίδοντο ποικίλες αφορμές στον Οθωμανό κατακτητή σχεδιάζοντας γενική σφαγή των Ελλήνων ή γενικό εξισλαμισμό.

Το 1770 ο Μητροπολίτης Πατρών Παρθένιος στο Αίγιο και ο Μητροπολίτης Μακάριος Νοταράς στην Κόρινθο ανέλαβαν αντιστασιακή δράση κατά των Τούρκων.

Κορυφαία μορφή κατά τα μέσα του 18ου αι. αναδεικνύεται ο άγιος Κοσμάς Αιτωλός, που μαρτύρησε στις 24 Αυγούστου 1779 στην Μουζακιά, στο χωριό Καλλικούνταση της Ηπείρου, αγωνιζόμενος σθεναρώς για την στήριξη του δεινοπαθούντος Χριστιανού, την ίδρυση σχολείων, την ηθική και πνευματική αντίστασή του κατά της λαίλαπος του εξισλαμισμού, τον οποίον αντιμετώπισε γενναίως λίγο νωρίτερα στην Ήπειρο, ο μοναχός Νεκτάριος Τέρπος με το κήρυγμα του και τα βιβλία του που στήριζαν τους Χριστιανούς.

Το 1793, ο Άνθιμος Αργυρόπουλος ίδρυσε στο ορεινό, απροσπέλαστο χωριό των Θεοδωριανών, στην Άρτα, ένα μοναστήρι και σχολείο, για να μορφώνονται τα παιδιά. Όταν ο Αλή πασάς κατάφερε μετά από αλλεπάλληλες πολιορκίες, αλλά και προδοσία, να υποτάξει το ηρωϊκό Σούλι, πολλοί αγωνιστές έφυγαν κυνηγημένοι στα γύρω χωριά. Τότε οι Μποτσαραίοι βρήκαν καταφύγιο στην μονή του Αργυρόπουλου, ο οποίος τους περιέθαλψε.

Τα αυτά ισχύουν και για τα φραγκοκρατούμενα μέρη, τα Επτάνησα, τις Κυκλάδες και την Κρήτη, όπου, παρά την μακροχρόνια ξενική κατοχή, οι Έλληνες κράτησαν την παράδοση με τους πρωτοπαπάδες τους και τον απλό κλήρο επικεφαλής, παρά την πίεση των αιμοβόρων αιρετικών Παπικών.

Κατά την Εθνική Παλιγγενεσία η συμβολή της Εκκλησίας ήτο η μεγίστη δυνατή, εφ' όσον η εμπειρία της από τους μακροχρόνιους προ της Εθνικής Επαναστάσεως του 1821 αγώνες ήτο τοιαύτη, ώστε ήταν αδύνατο να μην λάβει μέρος στον απελευθερωτικό αγώνα.

Ο αγών αυτός ήταν εθνικός και κυρίως θρησκευτικός γι’ αυτό και η Εκκλησία πρώτη αυτή επλήρωσε την οργή του Δυνάστη με την θυσία αναρίθμητων κληρικών με πρώτο τον γηραιό Πατριάρχη Γρηγόριο Ε΄ και τους συναγωνιστές του μάρτυρες, τον Θεσσαλονίκης Ιωσήφ, τον Αδριανουπόλεως Δωρόθεο, τον Εφέσου Διονύσιο, τον Τυρνόβου Ιωαννίκιο .

Η θυσία αυτή προσέδωσε έτι μάλλον θρησκευτικόν χαρακτήρα στον απελευθερωτικό αγώνα και οι ήρωες του 1821 ορκίζοντο να εκδικηθούν τον μαρτυρικό θάνατο του Γρηγορίου, ως επιβεβαιούν σύγχρονες των γεγονότων πηγές. Λίγο-πολύ είναι γνωστά τα γεγονότα των πρώτων μηνών μετά την έκρηξη της Ελληνικής Επαναστάσεως στον Μοριά, την Ρούμελη, την Σμύρνη, την Κρήτη, τα Ιεροσόλυμα, την Χίο όπου στην Νέα Μονή κατεσφάγησαν 200 μοναχοί και ο Μητροπολίτης Χίου Πλάτων Φραγκιάδης, στην Κύπρο όπου απαγχονίστηκε ο αρχιεπίσκοπος Κυπριανός και οι επίσκοποι, στο Άγιο Όρος που μετείχε ενεργώς στον Αγώνα με τον υπερασπιστή της Μακεδονίας Εμμανουήλ Παπά, τον Μαρωνείας Κωνστάντιο.

Οι ήρωες του '21 ύψωσαν, υπό τις ευλογίες του Παλιών Πατρών Γερμανού, το λάβαρον της Επαναστάσεως στην Αγία Λαύρα και την κοκκινόμαυρη σημαία της επαναστάσεως του Ανδρέα Λόντου στην πλατεία αγίου Γεωργίου των Πατρών αντιστοίχως, επικαλούμενοι την βοήθειαν του Χριστού και την σκέπη της Παναγίας Μητρός Του, σε ένα Αγώνα υπέρ Πίστεως και Πατρίδος.

β. Περί της ακριβούς ημερομηνίας της Επαναστάσεως (25η Μαρτίου 1821) και της ορκωμοσίας των αγωνιστών στην αγία Λαύρα

Αρκετά έχουν γραφεί σχετικώς με την ημερομηνίαν της Επαναστάσεως (25ην Μαρτίου) και εάν όντως το λάβαρον της επαναστάσεως υψώθηκε στην Αγία Λαύρα,  εκείνη την ημέρα ή διαφορετική τοιαύτην. Προς αποκατάσταση της ιστορικής αληθείας καταθέτουμε τα εξής:

1/ Ως ημέρα ενάρξεως της επαναστάσεως είχε οριστεί από τον Αλέξανδρο Υψηλάντη «ως ευαγγελιζομένη την πολιτικήν λύτρωσιν του ελληνικού έθνους», η 25η Μαρτίου, εορτή του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου για τους Ορθοδόξους.3

2/ Οι συγκεντρωμένοι στην συνέλευση της Βοστίτσας (Αιγίου) [26-30 Ιανουαρίου 1821] πρόκριτοι της Πελοποννήσου, εξέτασαν ως εναλλακτικές ημερομηνίες κηρύξεως της Επαναστάσεως την 23 Απριλίου και την 21 Μαΐου, εορτές του Αγίου Γεωργίου και των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης αντίστοιχα, αλλά κατέληξαν στην 25η Μαρτίου, εκτός εάν λάμβαναν πρόσκληση μεταβάσεως στην Τριπολιτσά.4

3/ Με βάση τα όσα αναφέρονται στα απομνημονεύματα του Π. Π. Γερμανού, στις 10 ή 13 Μαρτίου πραγματοποιήθηκε στην Αγία Λαύρα σημαντική σύσκεψη, παρουσία του Μητροπολίτη Παλαιών Πατρών Γερμανού.  Μερικοί ιστορικοί υποστηρίζουν πως στην σύσκεψη αυτή δεν πάρθηκε καμία απόφαση σχετικά με την έναρξη της επαναστάσεως.

Άλλοι ιστορικοί όμως υποστηρίζουν το αντίθετο, βασιζόμενοι σε μαρτυρίες από οικογενειακά αρχεία αγωνιστών του 21, που αναφέρουν ότι στις 17 Μαρτίου, ημέρα εορτής του Αγίου Αλεξίου, πολιούχου των Καλαβρύτων, τελέστηκε δοξολογία και ακολούθησε ορκωμοσία των αγωνιστών.5

Το πρωί της 21ης Μαρτίου βρήκε 600 ένοπλους Έλληνες αγωνιστές με αρχηγούς τον Σωτήρη Χαραλάμπη, τον Φωτήλα, τον Σωτήρη Θεοχαρόπουλο, τον Ιωάννη Παπαδόπουλο, τον Νικόλαο Σολιώτη και τους Πετμεζαίους, να πολιορκούν τα Καλάβρυτα, για να αναγκασθεί ύστερα από πενθήμερη αντίσταση ο Τούρκος διοικητής Αρναούτογλου να παραδοθεί.

Ο απολογισμός αυτής της πρώτης ουσιαστικής πολεμικής επιχειρήσεως των Ελλήνων, ήταν δύο Έλληνες νεκροί και τρεις τραυματίες, μεταξύ των οποίων και ο ηρωϊκός Σολιώτης. Η ημερομηνία αυτή, σχετίζεται με την 21ην Μαρτίου, ημέραν επαναστάσεως των Καλαβρυτινών και απελευθερώσεως των Καλαβρύτων.

4/ Η πρώτη σχετική δημοσίευση για την ορκωμοσία των Ελλήνων στην Αγία Λαύρα, βρίσκεται σε ένα δημοσίευμα της γαλλικής εφημερίδας Le Constitutionnel του Παρισίου, στο φύλλο της 6ης Ιουνίου 1821. Στο φύλλο αυτό, δημοσιευόταν ομιλία του «Γερμανικού [προφανώς πρόκειται για τον Π.Π. Γερμανόν], εξάρχου της πρώτης Αχαΐας, αρχιεπίσκοπου Πατρών», την οποία σύμφωνα με το δημοσίευμα, είχε εκφωνήσει ο μητροπολίτης «στο μοναστήρι των αδελφών της Λαύρας του όρους Βελίν (sic) την 8η (20ή) Μαρτίου 1821» καλώντας τον κλήρο και τους πιστούς της Πελοποννήσου σε εξέγερση, ενώ παράλληλα τους απήλλασσε από την επικείμενη νηστεία της Σαρακοστής.6

Η τέταρτη σελίδα του φύλλου υπ.αριθμ.157 της γαλλικής εφημερίδας Le Constitutionel της 6ης Ιουνίου 1821. Κάτω δεξιά αναφέρει: «Ομιλία του Γερμανικού, έξαρχου της πρώτης Αχαΐας, αρχιεπίσκοπου Πατρών, προς τον κληρο και τους πιστούς της Πελοποννήσου, που εκφωνήθηκε στο μοναστήρι των αδελφών της Λαύρας του όρους Βελιά την 8η (20ή) Μαρτίου 1821»

5/ Την είδηση αυτή δημοσίευσαν και οι Times του Λονδίνου στις 11 Ιουνίου, τοποθετώντας την ομιλία του Γερμανού προς κληρικούς και πιστούς της Πελοποννήσου «στο Μοναστήρι του όρους Βέλικο» στις 8/21 Μαρτίου και αναδημοσιεύτηκε στο "Monthly Magazine" τον Ιούλιο του 1821 μαζί με μερικές ειδήσεις από την Επανάσταση7

6/ Ιταλική εφημερίδα στο φύλλο της 17ης Ιουλίου 1821, αναφέρει ότι μια ομιλία που εκδόθηκε από τον επίσκοπο Γερμανό, κατάφερε να ανυψώσει το πεσμένο ηθικό των Ελλήνων και να τους χαρίσει νέες νίκες, μετά την αποτυχημένη προσπάθεια καταλήψεως της Πάτρας.8

7/ Δύο άλλες γαλλικές εφημερίδες, η Journal de Savoie και Courrier de l' Ain, 29-5-1821, ανέφεραν εν συντομία, ότι έγινε μια σχετική τελετή στο «Μοναστήρι του όρους Βελιά», χωρίς να αναφέρει ημερομηνία, η πρώτη στο φύλλο της 15ης Ιουνίου 1821 (3 Ιουνίου με το παλαιό ημερολόγιο) και την 25 Μαρτίου (6 Απριλ. Ν.Ημ.), αντιστοίχως.9

Η είδηση για την επανάσταση στην Πάτρα την 25 Μαρτίου (6 Απριλ. Ν.Ημ.) 1821, στην γαλλική εφημερίδα Courrier de l' Ain, 29-5-1821 (Ν.Ημ.)

8/ Αμέσως μετά το ξέσπασμα της επαναστάσεως στα Καλάβρυτα που γενικεύτηκε στις 21 Μαρτίου του 1821 με την κατάληψη της πόλεως, άρχισε να εκδηλώνεται ένας έντονος αναβρασμός στην πόλη της Πάτρας, με απειλές κατά των Ελλήνων. Την ίδια μέρα (21 Μαρτίου) κατά τον Τρικούπη, κατ’ άλλους στις 23 Μαρτίου, Τούρκοι εξαγριωμένοι αφού μετέφεραν την προηγουμένη τις οικογένειές τους στο κάστρο της πόλεως και ενισχυόμενοι από 150 ομοεθνείς τους από το φρούριο του Ρίου, σκότωσαν έναν ρακοπώλη.10

Μετά ξεχύθηκαν στην πόλη και πυρπόλησαν την οικία του προεστού Ι. Παπαδιαμαντοπούλου, βάζοντας φωτιά και στα γύρω οικήματα και τρομοκρατώντας τον ελληνικό πληθυσμό. Ταυτόχρονα τα κανόνια του κάστρου άρχισαν να βάλουν κατά του μητροπολιτικού ναού και άλλων σημείων της Άνω πόλεως, με αποτέλεσμα ν’ ακολουθήσει ένα χάος.11

9/ Την επόμενη μέρα (22 Μαρτίου) κατά τον Τρικούπη κατ' άλλους στις 24 Μαρτίου οι Τούρκοι βρέθηκαν όλοι συγκεντρωμένοι στο κάστρο της Πάτρας, απ' όπου κανονιοβολούσαν την πόλη. Σύντομα, οι σημαντικοί Αχαιοί της γύρω περιοχής, άρχισαν να εισέρχονται στην πόλη με όσους οπλοφόρους μπόρεσε να συγκεντρώσει ο καθένας. Πρώτος εισήλθε περί το μεσημέρι ο Παπαδιαμαντόπουλος και μετά από αυτόν ο Λόντος με κόκκινη σημαία με μαύρο σταυρό. Κατά τον Τρικούπη την ίδια ημέρα, εισήλθαν στην Πάτρα και ο Π. Πατρών Γερμανός, ο επίσκοπος Κερνίτσης (Καλαβρύτων), ο Ζαΐμης και ο Ρούφος, ακολουθούμενοι από πλήθος οπλοφόρων και ροπαλοφόρων. Με την είσοδό τους οι Πατρινοί και άλλοι Έλληνες ζητωκραύγαζαν με ενθουσιασμό:

«Ζήτω η ελευθερία, ζήτωσαν οι αρχηγοί, και εις την Πόλιν να δώση ο Θεός».12

Με ιδιαίτερη ζωντάνια και υποβλητικότητα τις δραματικές εκείνες εξελίξεις που συνέβαιναν στην Πάτρα περιγράφει στο ημερολόγιό του ο εκεί τότε πρόξενος της Γαλλίας Ούγος Πουκεβίλ (αδελφός του Φρανσουά Πουκεβίλ). Μόνο ως προς την ημερομηνία ενάρξεως των γεγονότων έχει υπάρξει διαφωνία με τους ιστορικούς.13

Στο μεταξύ ο Νικόλαος Λόντος είχε καλέσει τον Παλαιών Πατρών Γερμανό που ήταν στα Καλάβρυτα, καθώς και όλους τους οπλαρχηγούς της περιοχής, να σπεύσουν με τις ομάδες τους προς βοήθεια των Πατρινών.14

Έτσι τις ημέρες που ακολούθησαν άρχισαν να συρρέουν στην Πάτρα οπλισμένοι χωρικοί με τους αρχηγούς τους και να παίρνουν μέρος στον Αγώνα της πολιορκίας του Κάστρου.

10/ Στις 22, 23, 24, ή 25 Μαρτίου στο ναό του Αγίου Γεωργίου στην Πάτρα, ο Παλαιών Πατρών Γερμανός ευλογεί τα όπλα των αγωνιστών, υψώνει την σημαία του Α. Λόντου και οι αγωνιστές δίνουν όρκο στον Θεό και στην Πατρίδα. Μοιράζονται σημαίες κόκκινου υφάσματος με μαύρο και άλλες με γαλάζιο σταυρό και αποστέλλεται η ακόλουθη εγκύλιος-έκκληση στους πρόξενους της πόλης:

«Ημείς, το Ελληνικόν έθνος των Χριστιανών, βλέποντας ότι μας καταφρονεί το οθωμανικόν γένος, και σκοπεύει όλεθρον εναντίον μας πότε μ’ ένα πότε μ’ άλλον τρόπον, απεφασίσαμεν σταθερώς ή να αποθάνωμεν όλοι ή να ελευθερωθώμεν, και τούτου ένεκα βαστούμεν τα όπλα εις χείρας ζητούντες τα δικαιώματά μας. Όντας λοιπόν βέβαιοι ότι όλα τα χριστιανικά βασίλεια γνωρίζουν τα δίκαιά μας, και όχι μόνον δεν θέλουν μας εναντιωθή, αλλά και θέλουν μας συνδράμει, και ότι έχουν εις μνήμην ότι οι ένδοξοι πρόγονοί μας εφάνησαν πότε ωφέλιμοι εις την ανθρωπότητα, διά τούτο ειδοποιούμεν την εκλαμπρότητά σας, και σας παρακαλούμεν να προσπαθήσετε να ήμεθα υπό την εύνοιαν και προστασίαν του μεγάλου κράτους τούτου».15

Σήμερα, στην πλατεία Αγίου Γεωργίου Πατρών, υπάρχει επιτύμβια στήλη στην οποίαν αναγράφεται η εγκύκλιος-έκκληση προς τους εκεί προξένους των ξένων κρατών, καθώς και τα ονοματεπώνυμα των υπογραφόντων την έκκληση.

Μνημείο για την Ελληνική Επανάσταση στην πλατεία Αγίου Γεωργίου.

γ. Αρχικά Συμπεράσματα

1/ Η δράση της Εκκλησίας κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας άλλοτε επαινέθηκε και άλλοτε επικρίθηκε. Ωστόσο, κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί ότι ο Κλήρος -όλων των βαθμίδων- συνέβαλε τα μέγιστα για να διατηρηθούν η πίστη, η γλώσσα, οι παραδόσεις και η Εθνική συνείδηση του λαού.

2/ Η Εκκλησία ήταν η πρωτοστάτης δύναμις των επανειλημμένων εθνικών εξεγέρσεων. Καθ’ όλη την διάρκεια της σκλαβιάς, οργανώθηκαν πολλά κινήματα κατά των Τούρκων [περί τα ογδόντα (80)], τα οποία μπορεί να μην πέτυχαν, κράτησαν όμως ζωντανή την ελπίδα για το «μεγάλο βήμα του Γένους», την Εθνικήν Επανάσταση της 25ης Μαρτίου 1821.

3/ Η Επανάσταση του Εικοσιένα και ο αγώνας των Ελλήνων για ανεξαρτησία, ωρίμασαν ως κοινός καρπός της συνυφασμένης ελληνικής ψυχής και εκκλησιαστικής συνειδήσεως του λαού μας και πραγματώθηκαν ως έργο, σε μεγάλο βαθμό, του Ορθόδοξου Κλήρου.

4/ Ο Γόρδιος Δεσμός της ημερομηνίας ενάρξεως της επαναστάσεως σε εθνικό επίπεδο, έχει λυθεί με την συμβολική καθιέρωση της 25ης Μαρτίου ως Εθνικής Εορτής που συμπυκνώνει όλα τα επαναστατικά κινήματα. Σε τοπικό όμως επίπεδο, όπως στην Αχαΐα, υπάρχει ακόμη διχογνωμία. Οι απόψεις των ιστορικών συγκλίνουν στο ότι μόνο για τα Καλάβρυτα υπάρχει ακριβής ημερομηνία ενάρξεως της επαναστάσεως και απελευθερώσεώς τους στις 21 Μαρτίου.

Η 25η Μαρτίου είχε ορισθεί κατά την προηγηθείσα μυστική σύσκεψη της Βοστίτσας (26-30 Ιανουαρίου 1821) ως ημερομηνία  ενάρξεως της Εθνικής Επαναστάσεως. Όμως, γεγονότα που προέκυψαν εκτάκτως προ της ορισθείσης εκείνης ημερομηνίας (πληροφορίες περί τουρκικής ενημερώσεως για την επικειμένην ελληνική επανάσταση, προληπτική αντίδραση των Μεσσηνίων οπαρχηγών, δολοφονία των φοροεισπρακτόρων στα Καλάβρυτα), επίσπευσαν την έναρξη της επαναστάσεως (21η Μαρτίου στα Καλάβρυτα, 20η, 21η, 22α ή 23η Μαρτίου στο Αίγιο, και 23η Μαρτίου στην Καλαμάτα).

5/ Της γενικής Εθνικής εξεγέρσεως, είχε προηγηθεί η ορκωμοσία των αγωνιστών στην Αγία Λαύρα από τον Π.Π. Γερμανό, όπου υψώθηκε και το λάβαρο της Επαναστάσεως, με πιθανώτερη ημερομηνία ορκωμοσίας, την τοιαύτην, μεταξύ της 17ης και 20ης Μαρτίου συμπεριλαμβανομένων.

6/ Στις 22, 23, 24 ή 25 Μαρτίου στο ναό του Αγίου Γεωργίου στην Πάτρα (σημερινή πλατεία Αγίου Γεωργίου όπου έχει ανεγερθεί και σχετική επιτύμβια στήλη, στην οποίαν είναι κεχαραγμένη η εγκύκλιος που απεστάλη τότε, στους προξένους των Μεγάλων Δυνάμεων στην Πάτρα), ο Παλαιών Πατρών Γερμανός ευλόγησε τα όπλα των αγωνιστών και οι αγωνιστές έδωσαν όρκο στον Θεό και στην Πατρίδα. Μοιράστηκαν σημαίες κόκκινου υφάσματος με γαλάζιο σταυρό και εστάλη η προαναφερθείσα  εγκύλιος στους πρόξενους της πόλεως.

2. Ο κλήρος στην πολιτική ηγεσία της Επαναστάσεως16

Στο πρώτο έτος των συγκρούσεων στην Πελοπόννησο, οι επίσκοποι συχνά καλούνταν να αναλάβουν την ηγεσία στο πολιτικό και στο πολεμικό πεδίο. Οι διάφορες διακηρύξεις που έκαναν οι επαναστάτες περιείχαν τα ονόματα τουλάχιστον ενός ή δύο επισκόπων και μερικών κληρικών.  

Κληρικοί οι οποίοι μετείχαν στις εθνοσυνελεύσεις (κοινοβούλια) του Αγώνος ήταν ο Βρεσθένης Θεοδώρητος στην Συνέλευση των Καλτετζών-Γερουσία Πελοποννήσου και αργότερα στην Πελοποννησιακή γερουσία, ο Ταλαντίου Νεόφυτος και ο αρχιμανδρίτης Άνθιμος Γαζής στον Άρειο Πάγο της Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος, στην Πελοποννησιακή Γερουσία επίσης οι Κορίνθου Κύριλλος Ροδόπουλος, αρχιμανδρίτης Αμβρόσιος Φραντζής και ο αρχιμανδρίτης Γρηγόριος Δικαίος.

Στις εργασίες της Α΄ Εθνοσυνελεύσεως, οι Παλαιών Πατρών Γερμανός, Ταλαντίου Νεόφυτος, Λίτζας και Αγράφων Δοσίθεος, ο Άνθιμος Γαζής, ο ιεροδιάκονος Γρηγόριος Κωνσταντάς και ηγούμενος της Μονής Αγίων Ασωμάτων Ταξιαρχών Διονύσιος Πετράκης.

Μέλη του Βουλευτικού Σώματος στην Α΄ περίοδο (Ιανουάριος1822-Απρίλιος 1823) διετέλεσαν οι Π.Π.Γερμανός (βουλευτής Πελοποννήσου), ο Γρηγόριος Κωνσταντάς (βουλευτής Δημητριάδος), ο ιερομόναχος Βενιαμιν ο Λέσβιος (βουλευτής Πελοποννήσου).

Στην Β΄ περίοδο (Απρίλιος 1823-Οκτώβριος 1824) μέλη του: Ο Βρεσθένης Θεοδώρητος (βουλευτής Μυστρά και αντιπρόεδρος του σώματος), ο Γρηγόριος Μεθώνης, Ναυαρίνου και Νεοκάστρου (βουλευτής Νεοκάστρου), ο Πορφύριος Άρτας και Ναυπάκτου (βουλευτής Ζυγού-Αιτωλίας), ο αρχιμ. Γεράσιμος Παγώνης (βουλευτής δυτικής Σπάρτης), ο ιερέας Θεόδωρος Οικονόμος Κανελλόπουλος (βουλευτής Μεθώνης), ο ιερέας Νικόλαος Οικονόμου (βουλευτής Ανατ. Σπάρτης), ο Θεόφιλος Καΐρης βουλευτής Άνδρου. Στην γ’ περίοδο (Οκτώβριος 1824-Απρίλιος 1826): ο Βρεσθένης Θεοδώρητος (βουλευτής Μυστρά), ο Νεόφυτος Καρύστου (βουλευτής Καρύστου), ο Θεόφιλος Καΐρης (βουλευτής Άνδρου), ο ιερέας Δημήτριος Γρίβας (βουλευτής Άνδρου)

Στην Γ΄ εν Τροιζήνι Εθνική Συνέλευση, προτάθηκε η μη ανάμειξη στα πολιτικά και στρατιωτικά υπουργήματα του κλήρου, ενώ στο άρθρο 24 του Πολιτικού Συντάγματος της Ελλάδος προβλεπόταν ο αποκλεισμός από κάθε δημόσιο υπούργημα των κληρικών. Οι πρεσβύτεροι διατηρούσαν το δικαίωμα του εκλογέως πάντως. Ωστόσο μετά την ψήφιση του Συντάγματος στην Βουλή που συγκροτήθηκε την Δ΄ περίοδο, κατά παράβαση του Πολιτικού Συντάγματος συμμετείχαν : Ο Βρεσθένης Θεοδώρητος (βουλευτής Μυστρά), ο Καρύστου Νεόφυτος (βουλευτής Καρύστου), ο Άρτης και Ναυπάκτου Νεόφυτος (βουλευτής Βενετικού), ο αρχιμανδρίτης Λεόντιος Καμπάνης (βουλευτής Άνδρου), ο ιερέας Ελευθέριος Πανούσης (βουλευτής Δερβενοχωρίων), ο ιερομόναχος Νεόφυτος Οικονόμος (βουλευτής Κρήτης).

Χάριν της ιστορικής αληθείας, είμεθα υποχρεωμένοι να αναφέρουμε ότι τα κίνητρα όλων των εκπροσώπων της Εκκλησίας, δεν ήταν πάντα ανιδιοτελή και πατριωτικά.

Κάποιοι εξ αυτών, συμμετείχαν και στις πολιτικές αντιπαραθέσεις της εποχής: Ο Ανδρούσης Ιωσήφ17 επιτιμά τον Ρέοντος και Πραστού Διονύσιο,18  ο οποίος μαζί με κάποιους άλλους αρχιερείς, είχε σταματήσει να μνημονεύει κατά τις ιερές ακολουθίες, την Διοίκηση και τα λοιπά συντεταγμένα σώματα του έθνους.

Ο Βρεσθένης Θεοδώρητος συμμετείχε ως Αντιπρόεδρος του Βουλευτικού Σώματος στον πολιτικό διχασμό των ετών 1823-1824, ο μητροπολίτης Πορφύριος ως συνήγορος της Διοικήσεως δίκαζε τον Γεώργιο Καραϊσκάκη, κ.α.

Ο Αμβρόσιος Χελιδώνης, λόγω της αρχομανίας του, θέλησε να εξαργυρώσει την εθνική προσφορά του με αντάλλαγμα την τοποθέτησή του ως ηγουμένου σε μοναστήρι.

Υπήρχαν επίσης επίσκοποι που ζητούσαν να τοποθετηθούν σε έδρες της προτιμήσεώς τους και όταν το αίτημά τους δεν ικανοποιείτο ζητούσαν την μεσολάβηση άλλων παραγόντων: Έτσι ο αρχιμανδρίτης Λεόντιος Καμπάνης, γνωρίζοντας την απουσία του μητροπολίτη Σίφνου από την έδρα του αποφάσισε να διεκδικήσει την τοποθέτησή του σε αυτή, απευθύνθηκε στο Υπουργείο της θρησκείας και αφού καθυστερούσε η απάντηση, ζήτησε την μεσολάβηση του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, με τον οποίο διατηρούσε σχέσεις και τον παρακάλεσε να συνηγορήσει υπέρ του αιτήματός του.

Ο Κολοκοτρώνης μεσολάβησε και το αίτημα του Λεόντιου ικανοποιήθηκε.

Τέλος, κάποιοι εξ αυτών φέρονται ως υπογράψαντες  την Πράξη της «υποτέλειας προς την Αγγλία», το 1825, του αλήστου μνήμης προδότου του Έθνους, Αλ. Μαυροκορδάτου [Ο Τάκης Σταματόπουλος όμως, στο βιβλίο του «Ο εσωτερικός αγώνας κατά την Επανάσταση του ‘21» (τομ. Β΄, σ. 629) καταγγέλλει με ντοκουμέντα, ότι πολλές υπογραφές στο κατάπτυστο έγγραφο της υποτέλειας πλαστογραφήθηκαν].

Τέτοιες περιπτώσεις αρχομανίας και συμμετοχής του κλήρου σε πολιτικές αντιπαραθέσεις, ραδιουργίες, συνωμοσίες, κλπ., που είναι καταδικαστέες, αποτελούν μελανές κηλίδες της Ορθόδοξης εκκλησιαστικής ιστορίας τεσσάρων αιώνων τουρκοκρατίας. Και επαναλαμβάνομεν: Πράττομεν τούτο, πάντοτε χάριν της ιστορικής αληθείας, την οποίαν αναζητούμεν, κατά δύναμη, μελετώντας, αναλύοντας, συνεκτιμώντας και επιβεβαιώνοντας ή απορρίπτοντας, τα στοιχεία και τις μαρτυρίες.

Όμως, όλα τα καταγεγραμμένα και επιβεβαιωμένα αρνητικά στοιχεία που αφορούν στην δράση και τους αγώνες των εκπροσώπων της Ορθόδοξης Εκκλησίας, την περίοδον 1453-1821, διαλύονται μέσα στους αχανείς ωκεανούς του αίματος και των θυσιών, των πάσης φύσεως ρασοφόρων, Εθνομαρτύρων και αγωνιστών επί τουρκοκρατίας και ιδιαιτέρως, κατά την Εθνικήν Επανάσταση του 1821!!!

    

Συνεχίζεται

---

1 Βασική βιβλιογραφία, όπως υποσ.1 του 1ου μέρους.

2 Η Ορθόδοξη Εκκλησία κατά τους αγώνας του Έθνους, Αθ. Ε. Καραθανάση, Η συμβολή της Εκκλησίας και του ιερού κλήρου εις την διαμόρφωσιν της νεοελληνικής ταυτότητος, Εκδ. Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα, 2005, σελ. 97-110.

3 -Γούδας, Αναστάσιος (1869). «Βίοι παράλληλοι των επί της αναγεννήσεως της Ελλάδος διαπρεψάντων ανδρών». Τόμος Α, Κλήρος. Εθνικό Τυπογραφείο, σσ. 117.

-Σπηλιάδη Νικολάου, Απομνημονεύματα, εκδοθέντα υπό Χ.Ν.Φιλαδελφέως, Αθήνα 1851, τομ. Α', σελ. 31.:

"... ο Κολοκοτρώνης και οι περί αυτόν, οι οποίοι δεν ήλθον εις την Πελοπόννησον ειμή δια να κινήσωσι την επανάστασιν την 25 Μαρτίου, ως ημέραν προσδιωρισμένην να λάβωσι τα όπλα απανταχού οι Έλληνες, ..."

-Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, Απομνημονεύματα (Διήγησις συμβάντων της Ελληνικής φυλής 1770-1836), έκδοση "Εστίας", 1901, τόμ. Α', σελ. 47, 48:

"... με ήλθαν γράμματα από τον Υψηλάντη δια να ήμαι έτοιμος, καθώς και όλοι οι εδικοί μας. 25 Μαρτίου ήτον η ημέρα της γενικής επαναστάσεως. Οι Άγγλοι έμαθαν ότι έλαβα κάτι γράμματα ..."

4 «Τα Καλάβρυτα και η Επανάσταση του 1821». Το Βήμα. 22/03/1998., παραπέμπει στο Παπαγεωργίου, Β.Γ. (1963). Τα ιστορικά γεγονότα των Καλαβρύτων και η έναρξις της Επαναστάσεως του 1821.

5 Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΒ', Εκδοτική Αθηνών, 1975, σελ. 82

6 Εφημερίδα Le Constitutionnel, Γαλλία, τεύχος 157, σελ.4, 6/6/1821

7 -The Times (Λονδίνου), φύλ. 11269, 11 Ιουν. 1821. Αναφέρεται στο Ζουράρις Γ. Κώστας, "Βέβηλα, κίβδηλα σκύβαλα, άλλως η Νατοκεμαλική συμμωρία της "Ιστορίας" για την ΣΤ' Δημοτικού", εκδ. "Αρμός", 2007, σελ. 80, 81: Προσφώνηση του Γερμανού, Επισκόπου Πατρών, προς τους Κληρικούς και τους πιστούς της Πελοποννήσου, που απαγγέλθηκε στο Μοναστήρι του βουνού Βέλικο, στις 8 Μαρτίου 1821 (νέο ημ.): «Αγαπητά μου αδέλφια, ο Κύριος που ταλαιπώρησε τους πατέρες μας και τα παιιδά μας, σας αναγγέλλει με το δικό του στόμα τον τερματισμό των ημερών των δακρύων και των δοκιμασιών. Η φωνή Του προαναγγέλλει ότι εσείς θα είστε το στεφάνι της δόξας Του και το διάδημα της βασιλείας Του ... Η ώρα της αναχώρησης των Τούρκων από την Ελλάδα έχει φτάσει, σύμφωνα με τον λόγο του Θεού: Σύρετε έξω τους σκλάβους και τα παιδιά των σκλάβων».

-Monthly Magazine, London, 1 July 1821, p. 577.

8 Messagiere Tirolese, φύλλο της 17ης Ιουλίου 1821.

9 Journal de Savoie, φύλλο της 15 Ιουν. 1821, σελ. 228Q «Ο Αρχιεπίσκοπος Πατρών, στην ομιλία του προς τους Έλληνες, στο μοναστήρι του όρους Βελιά, αφού διάβασε στους καταπιεσμένους Έλληνες ένα πλήθος αποσπασμάτων από τους προφήτες, ανακοίνωσε ότι, με τον σταυρό μπροστά και με τα όπλα στο χέρι, οι Χριστιανοί θα βάδιζαν για τον Θείο σκοπό τους, γι’ αυτό και τους απήλλασε από τη νηστεία της Σαρακοστής».

10 Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ηλίου τομ.15ος, σελ.612

11 Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Larousse Britanica τομ.48ος, σελ.252.

12 Τρικούπης Σπ., Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, έκδ. 1853, σ. 79 κ.ε.

13 Α. Βακαλόπουλου "Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης" (Αθήναι 1971) σελ.63.

Γράφει λοιπόν ο Πουκεβίλ: «Πάτρα 4 Απριλίου, (δηλαδή 23 Μαρτίου 1821), το βράδυ στις 6. Η φωνή της ελευθερίας ακούεται, φωτιά έχει αρχίσει μέσα στην πόλη... Ο αέρας που σπρώχνει τις φλόγες, μας απειλεί με γενική πυρκαϊά! Ο ήλιος έχει δύσει μέσα από ένα πέπλο κοκκινωπών καπνών... Ο πάταγος των σπιτιών, που γκρεμίζονται, οι αλλεπάλληλες κανονιές από το κάστρο, το σφύριγμα και η έκρηξη μερικών βομβών, οι φωνές των γυναικών και παιδιών, πάνω από 500, που έχουν προσφύγει στο γαλλικό προξενείο, σκορπίζουν παντού την σύγχυση και τον τρόμο. Ο ουρανός, σαν πύρινος θόλος μας φωτίζει με ένα φως μαυροκίτρινο. Η ταραγμένη θάλασσα μοιάζει να κυλά κύματα από αίμα, και το μεγαλύτερο μέρος από τα πλούτη της Πάτρας συσσωρεύονται στα δωμάτιά μου».

14 Γ. Βαλέτας (εκδότης) (1962) "Δημητρίου Ανιάνος, Άπαντα Απομνημονεύματα Καραϊσκάκη και άλλων αγωνιστών", Εκδόσεις "Ο.Ε.Ε. Άτλας", Αθήνα, 1962, σελ. 370, 371.

"Οι κατά τας Πάτρας κατοικούντες Οθωμανοί βλέποντες επιβαρυνόμενον πανταχόθεν τον πολιτικόν ορίζοντα και θέλοντες να ασφαλισθώσιν απέναντι της επαπειλουένης καταιγίδος, μετέφερον τας οικογενείας αυτών εις το φρούριον .... Το βίαιον τούτο μέτρον των Τούρκων (δηλ. πυρπόληση οικιών) έδωκεν εις όλους τους χριστιανούς κατοίκους να εννοήσωσιν εις όν ευρίσκονται κίνδυνον, και ... επεκαλέσθησαν δια του εκεί έτι διαμένοντος ιεράρχου αυτών (εννοεί τον Π.Π.Γ.) την σύμπραξιν των Καλαβρυτινών, δια να διασώσωσι τας οικογενείας των ... Ο Γερμανός ... έσπευσε να δράμη εις βοήθειαν, επικαλεσθείς την συνδρομήν των Καλαβρυτινών, οίτινες συνηκολούθησαν προθύμως αυτόν ... και συγκαλέσας εις πολιορκίαν της πόλεως (δηλ. της Πάτρας)..."

15 Οι υπέροχες προκηρύξεις της Επανάστασης | Μικρός Ρωμηός mikros-romios.gr› ΑΦΙΕΡΩΜΑΤΑ

-Πηγή: Δ. Κόκκινος, Η Ελληνική Επανάστασις, Μέλισσα, Αθήνα 1959-1960, τόμ. 1, σ. 178. 

-Σπυρίδων Τρικούπης, ό.π., τόμος Α’, σ. 81.

Ο Δήμος Αιγιαλείας στο πλαίσιο των εκδηλώσεων για τον εορτασμό της Εθνικής εορτής 25ης Μαρτίου, θα πραγματοποιήσει το Σάββατο 25 Μαρτίου 2017, ανάρτηση της «ΣΗΜΑΙΑΣ Α. ΛΟΝΤΟΥ» - Ιερού Συμβόλου της πόλεως του Αιγίου.

Μετά το πέρας της καταθέσεως των στεφάνων στο Μνημείο των Ηρώων οι αρχές της πόλεως, καθώς και όσοι πολίτες επιθυμούν, θα μεταβούν έμπροσθεν του Δημαρχείου Αιγίου για την ανάρτηση της «ΣΗΜΑΙΑΣ Α. ΛΟΝΤΟΥ» - Ιερού Συμβόλου της πόλεως του Αιγίου και εν συνεχεία θα ακολουθήσει η μαθητική παρέλαση που θα ξεκινήσει στις 11.50 Ω.

16 Σοφοκλής Δημητρακόπουλος, «Ηθικές αμοιβές σ'επιφανείς κληρικούς του 1821 μετεπαναστατικώς», Πρακτικά του Ζ' Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών (Πύργος-Γαστούνη-Αμαλιάδα, 11-17, Σεπτεμβρίου 2005), τομ. Δ', Αθήναι, 2007, σελίδες 137–138. , 140–146., σελ. 147.,149–150, 152–153.

17 Επισκοπή Ανδρούσης η οποία μετονομάσθηκε το 1833 σε «Μεσσήνης» ενώ το 1852 μετεξελίχθηκε σε «Μητρόπολη Μεσσηνίας».

18 Η Επισκοπής Ρέοντος και Πραστού από το 1812 έως που μετονομάσθηκε το 1833 σε "Κυνουρίας" και είχε έδρα τον Πραστό της Τσακωνιάς.