Η ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΣΤΟΝ ΑΓΩΝΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ (1453-1821)1

ΜΕΡΟΣ 17ο

Ζ. Η ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΣΤΟΝ ΑΓΩΝΑ ΤΟΥ 1821 (Συνέχεια του 16ου μέρους)

3. Οι Αρχιερείς στον Αγώνα του 18212

α. Γενικά

Είναι γνωστόν ότι οι επικριτές της Ορθόδοξης Εκκλησίας, αναφορικά με τον ρόλον της στον αγώνα του 1821, δεν στρέφονται γενικά κατά του κλήρου αλλά κυρίως κατά των αρχιερέων ή γενικώς κατά του  ανωτέρου κλήρου. Σε πολλές μάλιστα περιπτώσεις, γίνεται αντιδιαστολή ότι ενώ ο κατώτε­ρος κλήρος (εννοώντας τους ιερείς), συμμετέσχε και συνέπραξε  σύσσωμος  στον αγώνα, ο ανώτερος κλήρος και μάλιστα οι αρχιερείς ήταν εκείνοι που αντέδρασαν και αντιτάχθηκαν σ' αυτόν.

Για να υποστηρίξουν τις απόψεις και ισχυρισμούς τους, οι επικριτές προβάλλουν επιλεκτικώς πραγματικά περιστατικά (ραμφιστές κειμένων) και επικαλούνται λόγια που φέρονται να ελέχθησαν από τους ίδιους τους ιεράρχες, που κατά τους ισχυρισμούς τους μαρτυρούν ότι μεμονωμένα ιεράρχες, ή μερικοί τουλάχιστον από αυτούς:

-Έδειχναν να δυσπιστούν και να αμφιβάλλουν για την δυνατότητα επιτυχίας ενός τέτοιου εγχειρήματος, όπως ο γενικός ξεσηκωμός του γένους, ή (για άλλους ότι)

-Έφθαναν να αντιδρούν και να φαίνονται ότι τάσσονται στο πλευρό των Τούρκων!!!

Είναι αληθής ή όχι ο ισχυρισμός των επικριτών ότι οι αρχιερείς δεν αντέδρασαν στο 1821; Ήταν στα αλήθεια εναντίον της αποτινάξεως του τουρκι­κού ζυγού ή όχι; Αλλά και εάν δεν αντέδρασαν είχαν κάποιου είδους συμμετοχή, στο έπος του 1821;

Πριν όμως καταθέσουμε τα στοιχεία που προκύπτουν από πολλές πηγές, και αφορούν στην καθολική ή όχι, εθελούσια ή μη, συμμετοχή των αρχιερέων της Ορθοδοξίας στον αγώνα του 1821, ερωτώμεν όλους αυτούς τους απίστους, εθνομηδενιστές, αρνητές, αμφισβητίες και ολογοπίστους:

Στ’ αλήθεια δεν γνωρίζετε τίποτε για:

1ον/ Τις θανατώσεις, διωγμούς, μαρτύρια και φυλακίσεις Αρχιερέων, και επισκόπων, κατά την διάρκειαν της Τουρκικής δουλείας και της Εθνεγερσίας του 1821;

2ον/ Τις εκτελέσεις επτά (7) πατριαρχών τον 17ον αιώνα;

3ον/ Τους οκτώ (8) επισκόπους που πήγαν στην Τρίπολη κατ’ εντολήν του κατακτητού το 1821, συνελήφθησαν από τους Τούρκους και φυλακίστηκαν (Κορίνθου Κύριλλος, Μονεμβασίας Χρύσανθος, Δημητσάνας Φιλόθεος, Ναυπλίου και Άργους Γρηγόριος, Χριστιανουπόλεως Γερμανός, Ωλένης Φιλάρετος, Ανδρούσης Ιωσήφ και Τριπόλεως Δανιήλ Από αυτούς οι πέντε πέθαναν στην φυλακή. Οι υπόλοιποι, Κύριλλος, Ιωσήφ και Δανιήλ, ελευθερώθηκαν όταν η Τρίπολη έπεσε στα χέρια των Ελλήνων, τον Σεπτέμβριο του 1821);3

4ον/ Τους 200 αρχιερείς που επώνυμα έλαβαν μέρος, βασανίσθηκαν, φυλακίσθηκαν, δολοφονήθηκαν και θανατώθηκαν στα πεδία της μάχης, για το 80% των αρχιερέων που  συμμετείχαν στην Ελληνική Επανάσταση;4

5ον/ Τους: Ρώγων Ιωσήφ στο Μεσολόγγι, , Ησαΐα Σαλώνων στην μάχη της Αλαμάνας,  Έλους Άνθιμο με τον Βρεσθένης Θεοδώρητο οι οποίοι πολέμησαν στην πολιορκία της Τριπόλεως,  αρχιμανδρίτη Γρηγόριον Δικαίον ή Παπαφλέσσα που θανατώθηκε στο Μανιάκι, τον Θεόφιλο Καΐρη που ύψωσε την σημαία της Επαναστάσεως στην Άνδρο και μετείχε στην αποτυχημένη εκστρατεία στον Όλυμπο, τον Νεόφυτον Καρύστου στον οποίο ο Δημήτριος Υψηλάντης ανέθεσε την κατά της Καρύστου εκστρατεία, τον Νεόφυτο Ταλαντίου και τον Δημήτριο Παπατσώρη; Τον Κερνίτσης Προκόπιον που εστάλη στην Γαστούνη να ξεσηκώσει τους Ηλειώτες;5

Εάν όντως, ΔΕΝ γνωρίζετε τίποτε από το παραπάνω απάνθισμα των ατελείωτων ιερών καταλόγων πατριαρχών και αρχιερέων, αγωνιστών-εθνομαρτύρων, τότε είσθε αγράμματοι, ανιστόρητοι και αδικαιολόγητοι. Εάν όμως τα γνωρίζετε, εν όλω ή εν μέρει, και σιωπάτε, τότε είσθε φαρισαίοι, «όφεις πονηροί και δηλητηριώδεις» ή εγκάθετοι του Συστήματος!

β. Η στάση των αρχιερέων κατά την έκρηξη της επαναστάσεως του 1821  

Κατά την Εθνική Παλιγγενεσία η συμβολή της Εκκλησίας ήτο η μεγίστη δυνατή, εφ' όσον η εμπειρία της από τους μακροχρόνιους προ της Εθνικής Επαναστάσεως του 1821 αγώνες (αποδεικτικά στοιχεία παρουσιάσαμε στα επί μέρους κεφάλαια κατά αιώνα τουρκικής δουλείας, 1453-1821) ήτο τοιαύτη, ώστε ήταν αδύνατο να μην λάβει μέρος στον απελευθερωτικό αγώνα.

Ο αγών αυτός ήταν εθνικός και κυρίως θρησκευτικός γι’ αυτό και η Εκκλησία επλήρωσε πρώτη την οργή του Δυνάστη με την θυσία αναρίθμητων κληρικών, με πρώτο εθνομάρτυρα, τον γηραιό Πατριάρχη Γρηγόριο Ε΄ και τους συναγωνιστές του μάρτυρες, τον Θεσσαλονίκης Ιωσήφ, τον Αδριανουπόλεως Δωρόθεο, τον Εφέσου Διονύσιο, τον Τυρνόβου Ιωαννίκιο.

Η θυσία αυτή προσέδωσε έτι μάλλον θρησκευτικόν χαρακτήρα στον απελευθερωτικό αγώνα και οι ήρωες του 1821, ορκίζοντο να εκδικηθούν τον μαρτυρικό θάνατο του Γρηγορίου Ε΄, ως επιβεβαιούν σύγχρονες των γεγονότων πηγές.

Λίγο-πολύ είναι γνωστά τα γεγονότα των πρώτων μηνών μετά την έκρηξη της Ελληνικής Επαναστάσεως στον Μοριά, την Ρούμελη, την Σμύρνη, την Κρήτη, τα Ιεροσόλυμα, την Χίο όπου στην Νέα Μονή κατεσφάγη μαζί με 200 μοναχούς και ο Μητροπολίτης Χίου Πλάτων Φραγκιάδης, στην Κύπρο όπου απαγχονίστηκε ο αρχιεπίσκοπος Κυπριανός και οι επίσκοποι, στο Άγιο Όρος που μετείχε ενεργώς στον Αγώνα με τον υπερασπιστή της Μακεδονίας Εμμανουήλ Παπά, τον Μαρωνείας Κωνστάντιο.

Το ερώτημα λοιπόν που θα επιχειρηθεί να διερευνηθεί και να απαντηθεί είναι:

Πόσοι και ποιοι πήραν στο ένα χέρι το Σταυρό και στο άλλο το ελληνικό σπαθί; Πόσοι εγκατέλειψαν τις πατερίτσες για τα καρυοφύλλια, τους θρόνους για τα μετερί­ζια και τα ταμπούρια, την επισκοπή για την ελευθερία; Ποιος είναι ο αριθμός αυτών σε σχέση με τους αντιδράσαντες, ή αρνηθέντας να συμμετάσχουν, εάν υπάρχουν,  στον γενικό ξεσηκωμό του Γένους;

Δυστυχώς και αυτοί που υπεραμύνονται της προσφοράς των αρχιερέων, δεν αναφέρουν επωνύμως και συγκεκρι­μένα παρά μόνο ελάχιστα ονόματα αρχιερέων, συνήθως τα ίδια και τα ίδια, που επαναλαμβάνονται από όλους τους μελε­τητές και συγγραφείς, ως απόδειξη της συμπράξεως των αρ­χιερέων στην Εθνική Παλιγγενεσία.6

Συνήθως αναφέρονται τα ονόματα του Πατριάρ­χου Γρηγορίου και των αρχιερέων Αδριανουπόλεως Δωροθέου, Εφέσου Διονυσίου, Δέρκων Γρηγορίου, Αγχιάλου Ευγενίου, Π. Πατρών Γερμανού, Χριστιανουπόλεως Γερμα­νού, Δημητσάνης Φιλόθεου, Σαλώνων Ησαΐα, Ρωγών Ιω­σήφ, Μεθώνης Γρηγορίου, Κορώνης Γρηγορίου, Κύπρου Κυπριανού, Κρήτης Γερασίμου, Έλους Ανθίμου, Ταλαντίου Νεοφύτου, και, κατά περίπτωση, μερικών άλλων, ωσάν μόνον αυτοί να ήταν οι αρχιερείς που πήραν μέρος στους αγώνες του Έθνους.

Αλλ' όπως είναι ευνόητο, εάν πραγματικά μόνον οι παραπάνω αρχιερείς ήταν εκείνοι που πήραν μέρος στον αγώνα, όσο κι’ αν, συγκρινόμενοι με τους 2-3 του Γιάννη Σκαρίμπα, θεωρούνται πολλαπλάσιοι, εν τούτοις αν ήθελαν συγκρι­θεί με τους 190 ή έστω 200 αρχιερείς που υπήρχαν τότε, σ’  ολό­κληρη την Οθωμανική αυτοκρατορία, θα πρέπει να ομολογηθεί ότι αποτελούν ασήμαντη μειοψηφία, και φαίνεται να δικαιώνονται σε αρκετά υψηλό βαθμό οι επικριτές τους.

Ποια είναι λοιπόν η αλήθεια;

Από αυτούς τους 190 ή έστω 200 αρχιερείς, οι 112 περίπου βρισκόταν σε περιοχές της σημερινής επικρατείας Ελλάδος και Κύπρου, ήτοι:

1/ 25 στην Πελοπόννησο (Κορίνθου, Μονεμβασίας, Π.Πατρών, Λακεδαιμόνιας, Χριστιανουπόλεως, Ναυπλίου, Ωλένης, Τριπολιτζάς, Ρέο­ντος και Πραστού, Δημητσάνης, Έλους, Ανδρούσης, Κερνίτσης, Μεθώ­νης, Κορώνης, Βρεσθένης, Καρυουπόλεως, Μαλτζίνης, Δαμαλών, Ζαρνάτας, Ακόβων, Μαΐνης, Ανδρουβίτσας, Πλάτζης και Μηλέας).

2/ 9 στην Στερεά Ελλάδα (Αθηνών, Θηβών, Ν. Πατρών, Ταλαντίου, Σαλώνων, Μενδενίτσης, Λοιδωρικίου, Ζητουνίου και Λιτζάς και Αγρά­φων).

3/ 20 στα νησιά του Αιγαίου (Αιγίνης και Ύδρας, Παροναξίας, Τζιας, Σίφνου- Μήλου - Μυκόνου, Άνδρου - Σύρου, Τήνου, Σαντορίνης, Σκοπέ­λου, Σκύρου, Ευρίπου, Καρύστου, Ρόδου, Κώου, Σάμου, Καρπάθου, Λέρου, Λήμνου, Μυτιλήνης, Μηθύμνης, Χίου).

4/ 8 στην Θεσσαλία (Λαρίσης, Φαναριοφαρσάλων, Ελασσώνος, Τρίκης, Σταγών, Γαρδικίου, Ραδοβιζίου, Θαυμακού).

5/ 20 στην Μακεδονία (Θεσσαλονίκης, Σερρών, Δράμας, Βερροίας, Κασσανδρείας, Βοδενών, Σισανίου, Κοζάνης, Γρεβενών, Καστοριάς, Κίτρους, Καμπανίας, Πλαταμώνος, Σερβίων, Αρδαμερίου, Πέτρας, Πολυανής, Ιε­ρισσού και Αγ. Όρους, Ελευθερουπόλεως).

6/ 3 στην Θράκη (Ξάνθης, Μαρώνειας και Διδυμοτείχου).

7/ 7 στην Ήπειρο (Ιωαννίνων, Άρτης και Ναυπάκτου, Κορυτζάς, Παραμυθίας Δρυϊνουπόλεως, Βελλάς, Χειμάρρας).

8/ 12 στην Κρήτη (Κρήτης- Ηρακλείου, Κνωσού, Αρκαδίας, Χερσο­νήσου, Αυλοποτάμου, Ρεθύμνης, Κυδωνιάς, Λάμπης, Πέτρας, Σητείας, Ιε­ράς και Κισσάμου).

9/ 4 στα Επτάνησα (Κερκύρας, Κεφαληνίας Ιθάκης και Ζακύνθου) και

10/ 4 στην Κύπρο (Κύπρου, Πάφου, Κιτίου, Κυρήνειας).

Φαίνεται όμως ότι ο αριθμός των αρχιερέων που έλαβε μέρος στην Επανάσταση και θυσιάσθηκε σ' αυτήν, είναι μεγαλύτερος, γιατί διαφορετικά δεν θα μπορούσε η επί των εκκλησιαστικών επιτροπή του Όθωνα να γράφει το 1833, οπόταν δηλ. ακόμα ήταν νωπές οι μνήμες, ότι «…εν διαστήματι της επαναστάσεως, πολλαί των επαρχιών της Ελλάδος εστερήθησαν τους Αρχιερείς τους, θυσιασθέντας τους περισσοτέρους εις τους υπέρ της πατρίδος αγώ­νας».7

Όπως συνάγεται και από άλλα σημεία της ίδιας εκθέσεως από τους 49 αρχιερείς, που ποίμαιναν επί Τουρκο­κρατίας  τας ήδη συγκροτούσας το Βασίλειον της Ελλάδος επαρχίας,  μόνον 22 αρχιερείς  επέζησαν εις τας μέχρι τούδε πολιτικάς μεταβολάς αυτού του τόπου,8 πράγμα βέβαια που σημαίνει ότι οι άλλοι 27, που πραγματικά ήταν και οι περισσότεροι,  θυσιάσθηκαν  κατά την διάρκεια του ιερού αγώνα.

Δύο από τις πλέον ενδελεχείς μελέτες του όλου θέματος για την στάση και συμπεριφορά αν όχι του συνόλου των αρχιερέων (γιατί, δυστυχώς, δεν έχουν διασωθεί στοιχεία για όλους), οπωσδήποτε όμως της συντριπτι­κής πλειονότητας αυτών, έγιναν από τους ιστορικούς και συγγραφείς, Κωνσταντίνο Α. Βοβολίνη και Πέτρο Γεωργαντζή.

Για τον λόγο αυτό, και προκειμένου να είναι πιο συστημα­τική και μεθοδική η διερεύνηση της στάσεως και προσφοράς των αρχιερέων στο 1821, επικαλούμεθα τόσον τους δύο προμνησθέντες συγγραφείς αλλά και όσους αναφέρουμε στην βασική και επί μέρους βιβλιογραφίαν μας (Τα αποδεικτικά στοιχεία, οι σχετικές μαρτυρίες και λεπτομέρειες είναι καταχωρισμένες στο σπουδαίο συγγραφικό έργον όλων των πηγών από τις οποίες αρυσθήκαμε τα παρουσιαζόμενα στοιχεία).

Η παρουσίαση αυτών των στατιστικών στοιχείων, ταξινομημένη θα επιχειρηθεί κατά την εξής σειρά:

1/ Αγωνιστές ιεράρχες,

α/ της Πελοποννήσου, Στερεάς Ελλάδος και των νησιών του Αιγαίου Πελάγους και

β/ των υπολοίπων περιοχών του Ελληνισμού, οι οποίοι εγκατέλει­ψαν τις επαρχίες και θέσεις τους, για να συμπράξουν και αυ­τοί στους αγώνες του Έθνους.

2/ Αρχιερείς που φυλακίσθηκαν, βασανίσθηκαν, εξορίσθηκαν και γενικά κακοπάθησαν ή αναγκάσθηκαν να εγκαταλείψουν τις επαρχίες τους επειδή θεωρήθηκαν ότι συνεργούσαν στην παλιγγενεσία του Γένους και

3/ Αρχιερείς που θυσιάσθηκαν, ως ολοκαυτώματα, στο βωμό της ελευθερίας του Γένους.

γ. Αρχιερείς Αγωνιστές

Όπως τονίσθηκε μέχρι τώρα, οι Έλληνες Ορθόδοξοι κληρικοί και μάλιστα οι κατά τόπους αρχιερείς στην συντριπτική τους πλειονότητα δέχθηκαν με νεανική αδημο­νία το μεσσιανικό μήνυμα της απολυτρώσεως του δούλου γένους, αλλά ως υπεύθυ­νοι ταγοί του γένους έπρεπε να είναι μέχρι παρεξηγήσεως αυτοσυγκρατημένοι και προσεκτικοί,  φρόνιμοι  και επιφυ­λακτικοί, προσποιητοί κόλακες με ευλύγιστη μέση και απλόχερη γενναιοδωρία προς τους κρατούντας, ελεγκτικοί δε και επιτιμητικοί προς τυχόν θερμόαιμους και ανυπόμονους πατριώτες και ταυτόχρονα ειδήμονες, δραστήριοι και άγρυπνοι.

Όταν όμως ήχησαν οι σάλπιγγες της ελευθερίας και σήμαναν της αναστάσεως οι καμπάνες, οι αρχιερείς εγκατέ­λειψαν τα προσχήματα και τα κατά συνθήκη μειδιάματα ή προσκυνήματα προς τους αλλόθρησκους και αλλογενείς δυνάστες του γένους και έδειξαν τον πραγματικό τους εαυτόν, οπουδήποτε και αν υπηρετούσαν.

Ως ένας άνθρωπος συνεγέρθηκαν χωρίς αμφιταλαντεύσεις και αμφιγνωμίες και όχι απλώς συντάχθηκαν αλλά προ­τάχθηκαν των αγωνιζομένων Ελλήνων. Έτσι μαρτυρούνται να συμμετέχουν από την πρώτη στιγμή του ένοπλου πλέον αγώνα ενεργώς και δραστηρίως, σχεδόν όλοι τους. Άλλοτε μέσα στις εκκλησιές με τον λόγο, το κήρυγμα, τις ευχές, τις παροτρύνσεις ή τις απειλές για να ενθαρρύνουν και ξεσηκώσουν τους δειλούς και αμφιταλαντευόμενους και άλλοτε στα στρατόπεδα και τα πεδία των μαχών με τις συνταλαιπωρίες, τις πείνες, τις αγρυπνίες, τις συγκατακλείσεις στα ταμπούρια και την κοινή τύχη στις πολεμικές συρράξεις.

Ιεράρχες περιοχών που είχαν επαναστατήσει και άναφέρονται ότι έλαβαν ενεργό μέρος στον αγώνα του 1821:

Από τους αρχιερείς της Πελοποννήσου, οι:

1/ Παλ. Πατρών Γερμανός

2/ Ρέοντος και Πραστού Διονύσιος

3/ Δαμαλών  Ιωνάς

4/ Έλους  Άνθιμος

5/ Κερνίτσης Προκόπιος

6/ Κορίνθου Κύριλλος

7/ Ανδρούσης Ιωσήφ

8/ Τριπολιτζάς Δανιήλ

9/ Βρεσθένης Θεοδώρητος

10/ Λακεδαιμονίας Χρύσανθος

11/ πρ. Τριπολιτζάς Διονύσιος

12/ Μαΐνης Νεόφυτος

13/ Μαΐνης Ιωσήφ

14/ Μαλτζίνης Ιωακείμ

15/ Χαριουπόλεως Βησσαρίων

16/ Ζαρνάτας Γαβριήλ

17/ Ανδρουβίτσας Θεόκλητος

18/ Πλάτζης Ιερεμίας

19/ Καρυουπόλεως Κύριλλος

20/ Μηλέας Ιωσήφ

Από τους αρχιερείς της Στερεάς Ελλάδος, οι:

21/ Αθηνών Διονύσιος

22/ Ταλαντίου Νεόφυτος

23/ Λιτζάς και Αγράφων Δοσίθεος

24/ Θηβών Παΐσιος

25/ Λοιδωρικίου Ιωαννίκιος

26/ Μενδενίστης Γρηγόριος

27/ Μενδενίτσης Διονύσιος

Από τους αρχιερείς των Νήσων Αιγαίου Πελάγους, οι:

28/ Καρύστου Νεόφυτος

29/ Παροναξίας Ιερόθεος

30/ Σάμου Κύριλλος

31/ Χίου Δανιήλ

32/ Σκιάθου και Σκοπέλου Ευγένιος

33/ Σκύρου Γρηγόριος

34/ Αιγίνης, Πόρου και Ύδρας Γεράσιμος

35/ Άνδρου Διονύσιος

36/ Τζιας και Θερμίων Νικόδημος

Για όλους του παραπάνω αρχιερείς όμως ο δύσπιστος επικριτής θα μπορούσε να αντιτείνει ότι όλοι αυτοί, ή, έστω οι περισσότεροι από αυτούς, ξεσηκώθηκαν στην επανά­σταση κάτω από το ζορμπαλίκι9  των γιαταγανιών.  

Ας δούμε λοιπόν, ποιοι και πόσοι ιεράρχες  περιοχών που ΔΕΝ είχαν επαναστατήσει, αναφέρονται ότι έλαβαν ενεργό μέρος στον αγώνα του 1821.

Ιεράρχες περιοχών που ΔΕΝ είχαν επαναστατήσει και αναφέρονται ότι έλαβαν ενεργό μέρος στον αγώνα του 1821:

Βλέπουμε να σπεύδουν προς τις επαναστατημένες περιοχές αρχιερείς από διάφορα μέρη και με τον α' ή β' τρόπο, να συμπράττουν και αυτοί για τον κοινό σκοπό. Πιο συγκεκριμένα:

Από την Θεσσαλία, σπεύδουν οι:

37/ Πρ. Λαρίσης Κύριλλος

38/ Δημητριάδος Αθανάσιος

39/ Δημητριάδος Παρθένιος

40/ Σταγών Αμβρόσιος

41/ Φαναριοφαρσάλων Γεράσιμος

Από την  Ήπειρο, οι:

42/ πρ. Άρτης και Ναυπάκτου Πορφύριος

43/ πρ. Παραμυθιάς Προκόπιος

44/ πρ. Παραμυθιάς Αμβρόσιος

45/ Περιστεράς Λεόντιος

46/ πρ. Ρωγών Μακάριος

Από την Μακεδονία, οι:

47/ Αρδαμερίου Ιγνάτιος

48/ Ειρηνουπόλεως και Βατοπεδίου Γρηγόριος

49/ Σιατίστης Ιωαννίκιος

Από την Θράκη, οι:

50/ Μετρών Μελέτιος

51/ Σηλυβρίας Μακάριος

52/ Παμφίλου Κύριλλος

53/ Θεοδωρουπόλεως  Άνθιμος

Από την Μικρά Ασία, οι:

54/ Μοσχονησίων Βαρθολομαίος

55/ Ηλιουπόλεως Άνθιμος

56/ πρ. Αγκύρας Αγαθάγγελος

57/ Μυρρίνης Σωφρόνιος

58/ Ελαίας Παΐσιος

59/ Κομάνων Αγαθάγγελος

Τέλος για να κλείσει όλο αυτό το νέφος των γνωστών αγωνιστών ιεραρχών, θα πρέπει να συγκαταριθμηθούν ακόμα και οι:

60/ Πατριάρχης Αλεξανδρείας Θεόφιλος και

61/ Μολδοβλαχίας Βενιαμίν.

Για τους παραπάνω αρχιερείς που εγκατέλειψαν τις επαρχίες και τις τιμές για να λάβουν μέρος, όπου τους είχε ανάγκη η πατρίδα, δεν είναι εύκολο στον οποιονδήποτε επι­κριτή να ισχυρισθεί ότι το έκαμαν κάτω από την βία των επαναστημένων Ελλήνων.

Αντίθετα, φρονούμεν ότι, οι αρχιερείς αυτοί εγκατέλειψαν τις θέσεις τους, γιατί ένοιωθαν μέσα τους πύρωμα ψυχής για ελευθερία, σεβασμό, αξιοπρέπεια, τιμή και πάνω απ' όλα ΠΑΤΡΙΔΑ και ΘΡΗΣΚΕΙΑ.

Κοντά όμως σ' όλους αυτούς τους αγωνιστές ιεράρχες, θα πρέπει να προστεθούν και οι:

62/ Μεθώνης Γρηγόριος

63/ Σαλώνων Ησαΐας

64/ Ρωγών Ιωσήφ

65/ Ιερισσού και Αγίου Όρους Ιγνάτιος

66/ Πλαταμώνος Γεράσιμος

67/ Μαρώνειας Κωνστάντιος και

68/ Σωζοπόλεως Παΐσιος

οι οποίοι, πέρα από την αγωνιστική τους προσφορά, θυσιάσθηκαν στον υπέρ όλων αγώνα.

Τέλος, θα πρέπει ακόμα να συγκαταριθμηθούν στους αγωνιστές ιεράρχες και οι:

69/ Αδριανουπόλεως Γεράσιμος

70/ Βιζύης Ιωάσαφ

71/ Αγαθουπόλεως Ιωσήφ

72/ Βάρνας Φιλόθεος και

73/ Ευδοκιάδος Γρηγόριος

οι οποίοι, πέρα από την αγωνιστική τους παρουσία, δοκιμάσθηκαν, βασανίσθηκαν ή αναγκάσθηκαν να εγκατα­λείψουν τις επαρχίες τους.

Αθροιστικά λοιπόν ένα σύνολο 73 επωνύμων αρχιερέων μαρτυρούνται να έλαβαν ενεργό μέρος στις διάφορες φάσεις του απελευθερωτικού αγώνα των Ελλήνων, από όλα τα διαμε­ρίσματα της Ελλάδος.

Και να ληφθεί υπόψη ότι, οι περισσότεροι από αυτούς μπήκαν στην τιτανομαχία παρά την κάποια προχωρημένη ηλικία, που αναμφίβολα καθιστούσαν αν όχι προβληματική πάντως δυσχερή την διακίνηση και καθόλου δραστηριότητά τους, μέσα στις μύριες κακουχίες και δοκιμασίες, που συνε­παγόταν η απόφαση για την ανάσταση του Γένους ή όπως λέγει ένας δόκιμος μελετητής,  «εν ιδρώτι πολλώ και πόνοις και κακουχίαις, στερήσεσί τε και συμφοραίς....εν λιμώ, λοιμώ και δίψη, εν αυχμώ και κρυμώ».10

Παρ' όλα αυτά, οι αγωνιστές ιεράρχες περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη κατηγορία ή  «τάξη»  αγωνιστών, απο­δείχθηκαν  «αεί παίδες»  στο φρόνημα και την ψυχή.

Συνεχίζεται

---

1 Βασική βιβλιογραφία, όπως υποσ.1 του 1ου μέρους.

2 Πέτρου Α. Γεωργαντζή, διδ. Θεολ. ΟΙ ΑΡΧΙΕΡΕΙΣ ΚΑΙ ΤΟ ΕΙΚΟΣΙΕΝΑ (αντίδραση ή προσφορά;). ΞΑΝΘΗ 1985---Η Εκκλησία εις τον αγώνα της Ελευθερίας (1453-1953), Κων. Βοβολίνη, Αθήναι,1952

3 Ο Χρύσανθος Πηγάς, Μητροπολίτης Μο­νεμβασίας και Καλαμάτας, το 1819 μπήκε στην Φιλική Εταιρεία και εργάστηκε εντατικά για την προετοιμασία της Επανάστασης. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τη σύλληψή του από τους Τούρκους και τον εγκλεισμό του στις Φυλακές της Τρίπολης, όπου μαζί με άλλους μητροπολίτες πέθανε από τις κακου­χίες.

4 -·Βασίλειος Ατέσης, «Εθνομάρτυρες αρχιερείς της Εκκλησίας της Ελλάδος από του 1821-1869», Θεολογία. Τομ.42 (1971), σελ.1-29.

Παναγιώτης Πάλλης, «Ο ρόλος της Εκκλησίας εις την Εθνεγερσίαν του 1821», Θεολογία, τομ. 42 (1971), σελ115-116.

Νικόλαος Τωμαδάκης, «Σύντομον διάγραμμα της ιστορίας της Εκκλησίας Κρήτης επί Τουρκοκρατίας», Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, τομ.14 (1960), σελ.23.

Πέτρος Γεωργαντζής, Οι αρχιερείς και το εικοσιένα (αντίδραση ή προσφορά;), Ξάνθη 1985, σελ.280.

5 Φουσέκης Νικόλας, Ο Δεσπότης Σαλώνων Ησαΐας και η προσφορά του στο '21. Στο "Η προσφορά του Ιερού Κλήρου και των Ιερών Μονών της Φωκίδος στο έθνος και την περιοχή της στην περίοδο της τουρκοκρατίας στην εθνεγερσία του 1821 και τη νεοελληνική περίοδο", συνέδριο 23-25 Νοεμβρίου 2007, Άμφισσα. Πρακτικά, Άμφισσα 2010, σελ. 345-352.

Παναγιώτης Πάλλης, «Ο ρόλος της Εκκλησίας εις την Εθνεγερσίαν του 1821», Θεολογία, τομ. 42 (1971), σελ.114-115.

Ντίνος Ψυχογιός, «Ιστορίες τόπων: Γαστούνη-Σισίναι», Ηλειακά, τχ.ΛΖ' (Αλωνάρη-Σεπτέμβρη 1980),σελ.100-110.

Σπύρος Λουκάτος, «Η Εύβοια και οι Ευβοείς στα χρόνια του 21», Αρχείον Ευβοϊκών Μελετών, τομ.23 (1980), σελ.69.

Σοφοκλής Δημητρακόπουλος, «Ηθικές αμοιβές σ'επιφανείς κληρικούς του 1821 μετεπαναστατικώς», Πρακτικά του Ζ' Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών (Πύργος-Γαστούνη-Αμαλιάδα, 11-17 Σεπτεμβρίου 2005), τομ. Δ', Αθήναι, 2007, σελ.361-384

I.Σ.Ράμφου, «Κιμώλιοι κληρικοί εις τον ιερόν αγώνα του 1821», Κιμωλιακά, τομ.β, (1972), σελ.72-84.

6 Ενδεικτικά βλέπε στους :

Σπ. Τρικούπη, Ιστορία της Ελλην. Επαναστάσεως, ό.π. τ. Α' σ. 88,91,195 εξ.--- Φωτάκου, Βίοι Πελοποννησίων ανδρών, ό.π. σ. 150-154, 157-161.---Κ. Οικονόμου, Τα σωζόμενα εκκλησιαστικά συγγράμματα, ό.π. τ.Β', σ.15εξ.---Χρυσ. Παπαδοπούλου, Η Εκκλησία Κωνσταντι­νουπόλεως και η Μεγάλη Επανάστασις, ό.π. σ. 480 εξ. --- Κ. Βοβολίνη, Η Εκκλησία εις τον αγώνα της ελευθερίας, ό.π. σ. 95 εξ. --- Β. Ατέση, Εθνο­μάρτυρες Αρχιερείς, ό.π. σ. 5 εξ.--- Θ. Σιμοπούλου, Μάρτυρες και αγωνισταί Ιεράρχαι, τ. Α' και Β'-Εκδοτ. Αθηνών, Ιστορία του Ελληνι­κού Έθνους, τ. 12 σ. 135 εξ.--- Απ. Βακαλοπούλου, Ιστορία του νέου Ελληνισμού, τ. Ε' ό.π.σ. 315,324,509,517.--- Ιωάν. Παπαϊωάννου, Ι­στορικές γραμμές, ό.π. τ. Α' σ. 99,102. --- Αθαν. Κιρμιζή, Ο Πατριάρχης Γρηγόριος Ε' και το εικοσιένα, Κοινωνία, ετ. ΚΖ' (Απρίλιος- Ιούνιος) 1984 σ. 164.

7 Θεοκλ. Στράγκα, Εκκλησίας Ελλάδος, ο.π. τ. Α' σ. 31

8 Θεοκλ. Στράγκα, ο.π. τ. Α' σ. 27 και 35

9 ζορμπαλίκι < τουρκική zorbalık, Αυταρχική και καταπιεστική συμπεριφορά, αυθαιρεσία.

10 Θ. Σιμοπούλου, όπως υποσ. 6, τ. Α' σ. 12